तुर्कीच्या कृषी क्षेत्राला प्रचंड मोठा धक्का देणारी घटना घडत आहे. दुष्काळाने ग्रस्त असलेल्या कोन्या या पठारी प्रदेशात भूगर्भात शेकडो मोठे खड्डे पडले आहेत. ते शेतजमीन गिळंकृत करत आहेत आणि देशातील सर्वात महत्त्वाच्या गहू उत्पादन क्षेत्राला गंभीर धोका निर्माण करत आहेत.
सरकारच्या नव्या अहवालानुसार आतापर्यंत ६८४ अशा भूगर्भीय पोकळ्या आढळल्या आहेत. ड्रोनद्वारे घेतलेल्या ताज्या दृश्यांमधून जमीन किती वेगाने कोसळत आहे, हे भयावह चित्र स्पष्टपणे दिसून येते.
मध्य तुर्कीतील शेतजमिनीत झपाट्याने वाढणाऱ्या या खड्ड्यांमागे भूगर्भीय रचना, तीव्र दुष्काळ आणि सिंचनासाठी दशकानुदशके सुरू असलेला भूजलाचा अतोनात उपसा या तिन्ही घटकांचा घातक संगम कारणीभूत असल्याचे शास्त्रज्ञ आणि सरकारी अधिकारी सांगतात.
हे ही वाचा:
श्रीलंकेतील पुलांचे भारतीय सैन्याकडून पुनरुज्जीवन
ख्रिसमसपूर्वी दागिन्यांची मागणी वाढली
ठाणे मनपा एथलेटिक्सच्या खेळाडूंनी जिंकली ९ पदके
बहुतेक नवे खड्डे कोन्या या विस्तीर्ण, सपाट प्रदेशात दिसून येत आहेत. या भागाच्या भूगर्भात कार्बोनेट आणि जिप्सम खडक आहेत, जे हजारो वर्षांत नैसर्गिकरित्या पोकळ्या तयार करतात.
या प्रकारच्या भूभागाला ‘कार्स्ट’ भूभाग म्हणतात, जो मूळतःच जमिनीच्या खचण्यास संवेदनशील असतो. मात्र तज्ज्ञांचे म्हणणे आहे की २००० सालापूर्वी या भागात असे खड्डे फारच दुर्मीळ होते. दर दहा वर्षांत एखाद-दोनच नोंदवले जात.
भूजल पातळी घटत गेल्याने या नैसर्गिक पोकळ्यांच्या वरचा आधार कमकुवत होतो आणि अचानक ते कोसळते. परिणामी, पूर्वी सुरक्षित वाटणाऱ्या शेतांमध्ये दहा-दहा मीटर रुंद खड्डे अचानक उघडतात.
खड्डे वाढण्यामागील मुख्य कारण म्हणजे हवामान बदलामुळे तीव्र झालेला दीर्घकालीन दुष्काळ. उपग्रह विश्लेषण आणि राष्ट्रीय आकडेवारीनुसार तुर्कीतील मध्यवर्ती जलाशय आणि भूजल साठे मोठ्या प्रमाणात आटले आहेत. काही अहवालांनुसार २०२१ पर्यंत मागील किमान १५ वर्षांतील सर्वात कमी पाणी साठा नोंदवला गेला.
पावसाचे प्रमाण घटल्याने भूगर्भातील पाणी पुन्हा भरले जात नाही, परिणामी पाण्याची पातळी खाली जाते आणि खडकांतील पोकळ्या कोसळण्याची शक्यता वाढते.
अतिसिंचन आणि भूजलाचा अति उपसा
हवामान बदलाव्यतिरिक्त, ऊस, बीट आणि मका यांसारख्या पाण्याची जास्त गरज असलेल्या पिकांसाठी होणारे अतिसिंचन हे आणखी एक मोठे कारण आहे. कोन्या बेसिनमधील अभ्यासांनुसार, गेल्या काही दशकांत भूजल पातळीत दशकानुदशके ६० मीटरपर्यंत घट झालेली आहे.
सरकारी अंदाजानुसार, या भागात हजारो अधिकृत विहिरी आणि त्याहूनही अधिक बेकायदेशीर विहिरी सतत पाणी उपसत आहेत. यामुळे जमीन कमकुवत होत असून, अचानक कोसळणारे मोठे खड्डे तसेच हळूहळू खाली बसणारी जमीन (subsidence) या दोन्ही समस्या वाढत आहेत.
शेतकरी आणि वसाहतींसाठी वाढता धोका
तुर्कीची आपत्ती व्यवस्थापन संस्थेच्या माहितीनुसार, कोन्या क्लोज्ड बेसिनमध्ये सध्या किमान ६८४ खड्डे अस्तित्वात आहेत. करापिनार परिसरात त्यांची संख्या जास्त असून, हा धोका आता करामान आणि अक्साराय या शेजारील जिल्ह्यांपर्यंत पोहोचत आहे.
अनेक खड्डे ३० मीटरपेक्षा अधिक खोल असून, ते शेतजमीन, रस्ते आणि काही ठिकाणी इमारतींनाही नुकसान पोहोचवत आहेत. त्यामुळे काही शेतकऱ्यांना धोकादायक भागातील शेती सोडून द्यावी लागत आहे.
कोन्या टेक्निकल युनिव्हर्सिटीतील संशोधक सध्या या खड्ड्यांचे नकाशे तयार करत असून, त्यांनी इशारा दिला आहे की भूजल वापरावर कठोर नियंत्रण, तसेच कमी पाणी लागणाऱ्या शेती पद्धती स्वीकारल्या नाहीत, तर तुर्कीच्या अन्नधान्य पट्ट्यात असे भूस्खलन भविष्यात आणखी सामान्य होईल.