जेव्हा समाज परंपरेच्या साखळ्यांमध्ये जखडलेला होता आणि फक्त बोलणेही क्रांती समजले जात होते, तेव्हा एका युवकाने केवळ रूढींना आव्हान दिले नाही, तर विचारांची नवी दिशा देत एक संपूर्ण पिढी जागृत केली. तो युवक तलवार नाही, तर विवेक आणि शिक्षणाची मशाल घेऊन सामाजिक कुप्रथांविरुद्ध लढला. त्या विचारवीराचे नाव होते – गोपाळ गणेश आगरकर. १४ जुलैला भारत हा निर्भय विचारवंत, समाजसुधारक आणि शिक्षणप्रेमी आगरकर यांची जयंती साजरी करतो आहे. त्यांनी केवळ ब्रिटिश सत्तेविरुद्ध आवाज उठवला नाही, तर भारतीय समाजातील अंधकार हटवण्यासाठी सत्य, तर्क आणि सुधार यांचा मार्ग स्वीकारला. ही फक्त आठवण नव्हे, तर त्यांच्या विचारांना कृतीत उतरवण्याची संधी आहे.
महाराष्ट्राच्या मातीत जन्मलेले हे तेजस्वी व्यक्तिमत्व केवळ शिक्षक आणि पत्रकार नव्हते, तर सामाजिक क्रांतीचे वाहक होते. लोकमान्य टिळक यांच्यासारख्या समकालीन विचारवंतांशी मतभेद होऊनही त्यांनी आपले तत्त्व सोडले नाही. १४ जुलै १८५६ रोजी सातारा जिल्ह्यातील तेंभू गावात गोपाल गणेश आगरकर यांचा जन्म झाला. आर्थिक अडचणींच्या सावलीत लहानपण गेले, पण शिक्षणाची ओढ त्यांना पुण्यातील डेक्कन कॉलेजपर्यंत घेऊन गेली. याच ठिकाणी त्यांच्या वैचारिक प्रवासाची सुरुवात झाली.
हेही वाचा..
नकली खतांची विक्री करणाऱ्यांविरुद्ध कारवाई करा
इजरायली हल्ल्यादरम्यान ईराणी राष्ट्राध्यक्ष जखमी ?
एअर इंडिया विमान अपघात : प्राथमिक अहवाल पुरेसा नाही
टिळक आणि आगरकर यांनी मिळून न्यू इंग्लिश स्कूल आणि नंतर फर्ग्युसन कॉलेजची स्थापना केली. शिक्षण हे समाजपरिवर्तनाचे साधन असावे, असा आगरकरांचा विश्वास होता. त्यांनी १४ वर्षे सक्तीचे शिक्षण, सहशिक्षण आणि विवेकाधिष्ठित अभ्यासक्रम यांचे समर्थन केले. ‘केसरी’ आणि ‘मराठा’ या पत्रांमधून टिळकांनी जसे राष्ट्रवादाचे उद्घोष केले, तसेच आगरकरांनी ‘सुधारक’ साप्ताहिकातून बालविवाह, विधवाविवाह, स्त्रीशिक्षण, जातिभेद यासारख्या समस्यांवर घणाघात केला. प्रारंभी ‘केसरी’चे ते पहिले संपादक होते, पण १८८७ मध्ये टिळकांशी वैचारिक मतभेद झाल्याने त्यांनी ‘सुधारक’ सुरू केले.
१९व्या शतकाच्या उत्तरार्धात महाराष्ट्र दोन विचारधारांचा साक्षीदार ठरला – टिळक परंपरेच्या रक्षणाचे पुरस्कर्ते, तर आगरकर पश्चिमी वैचारिक प्रभावातून प्रेरित सुधारणावादी. टिळक ब्रिटिश हस्तक्षेपास नकार देत होते, तर आगरकर यांना वाटायचे की जातिव्यवस्था, अस्पृश्यता, बालविवाह आणि स्त्री अशिक्षा यासारख्या प्रश्नांवर आधी मात केली पाहिजे. १८८२ मध्ये ‘कुख्यात कोल्हापूर प्रकरणा’मध्ये दोघेही तुरुंगात गेले, पण तिथेही विचारसंग clash झाला. आगरकरांनी स्पष्ट मांडणी केली की स्वातंत्र्य मिळण्यापूर्वी समाज स्वतंत्र व्हावा लागतो. ‘सहमतीची वयमर्यादा विधेयक’ यावर टिळकांच्या विरोधामुळे मतभेद आणखी तीव्र झाले.
आगरकर हे जातिभेदाचे कट्टर विरोधक होते. त्यांनी विधवाविवाह, सहशिक्षण, स्त्रीशिक्षण, विवाहाची किमान वयोमर्यादा यासारख्या विषयांवर स्पष्ट भूमिका घेतली. त्यांनी म्हटले होते – “जेव्हा पर्यंत स्त्रीला समान अधिकार मिळत नाहीत, तोपर्यंत समाज अपंग राहील.” केवळ ४३ वर्षांच्या आयुष्यातच, १७ जून १८९५ रोजी आगरकरांचे निधन झाले. पण त्यांचा विचार आजही प्रेरणादायी आहे. मुंबईतील ‘आगरकर चौक’ त्यांच्या स्मृतीचे स्मारक आहे.