भारतात प्रत्येक वर्ष २४ डिसेंबरला राष्ट्रीय ग्राहक दिवस साजरा केला जातो, जो ग्राहक हक्कांचे महत्त्व आणि ग्राहक संरक्षणाच्या व्यापक संरचनेवर प्रकाश टाकतो. याच दिवशी ग्राहक संरक्षण अधिनियम, १९८६ ला राष्ट्रपतींची मान्यता मिळाली होती, ज्याने ग्राहकांसाठी अधिकारांचा व्यापक संच स्थापन केला. राष्ट्रीय ग्राहक दिवसाचा उद्देश ग्राहकांना त्यांच्या हक्कांबद्दल जागरूक करणे आणि निष्पक्ष व्यापार पद्धतींचा प्रचार करणे हा आहे.
दरवर्षी राष्ट्रीय ग्राहक दिवस वेगवेगळ्या विषयावर आयोजित केला जातो. या वर्षी त्याचा विषय डिजिटल न्यायासह सक्षम आणि त्वरित निष्पादन ठेवण्यात आला आहे. केंद्र सरकारने ग्राहकांना संरक्षण देण्यासाठी ग्राहक संरक्षण अधिनियम, २०१९ आणले होते, जे २० जुलै २०२० पासून लागू झाले. हा कायदा १९८६ च्या ग्राहक संरक्षण अधिनियमाची जागा घेतो आणि वाद निवारण व बाजार जवाबदेहीसाठी एक आधुनिक ढांचा सादर करतो. हा अधिनियम ग्राहक कल्याणाचे रक्षण करण्याचा आणि व्यावसायिक व्यवहारांमध्ये निष्पक्षता वाढवण्याचा प्रयत्न करतो.
हेही वाचा..
अमेरिका-भारत व्यापार करार आवश्यक
राहुल गांधींकडे ना जनमत, ना संगत, ना जनपथचा पाठिंबा
धमकीचा बॅनर लावून बांगलादेशात हिंदू कुटुंबाचे घर जाळले!
हाजी मस्तानच्या मुलीने योगी आदित्यनाथांच्या बुलडोझर धोरणाचे केले कौतुक
सरकार ग्राहक हितासाठी अनेक डिजिटल उपक्रमही राबवत आहे. त्यामध्ये ई-जागृती उपक्रम समाविष्ट आहे, जो १ जानेवारी २०२५ रोजी सुरू झाला. हा भारतात ग्राहक तक्रार निवारणासाठी महत्त्वाचा डिजिटल मंच म्हणून वेगाने उभा राहिला आहे. या पूर्वीच्या प्रणालींना (OCMS, ई-दाखिल, NCDRC CMS आणि Confonet) एकात्मिक करून एकसंध, सुव्यवस्थित इंटरफेस तयार केला गेला आहे, ज्यामुळे प्रवेश सुलभ झाला आणि प्रक्रिया सोपी झाली. आता हा NCDRC तसेच सर्व राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये कार्यरत आहे.
नोव्हेंबर २०२५ पर्यंत या मंचाने १.३५ लाख पेक्षा जास्त प्रकरणे नोंदवण्यास मदत केली आणि १.३१ लाख पेक्षा जास्त प्रकरणांचे निपटारा सक्षम केला. यामध्ये २.८१ लाख पेक्षा जास्त नोंदणीकृत वापरकर्त्यांचा आधार आहे, ज्यात १,४०० एनआरआय समाविष्ट आहेत. एकूण ४६६ तक्रारी एनआरआयंकडून नोंदवल्या गेल्या, ज्यात अमेरिका (१४६), युनायटेड किंगडम (५२), UAE (४७), कॅनडा (३९), ऑस्ट्रेलिया (२६) आणि जर्मनी (१८) समाविष्ट आहेत. ग्राहक व्यवहार विभागाने आपली राष्ट्रीय ग्राहक हेल्पलाइन (NCH) सुधारली आहे, ज्यात AI-सक्षम NCH 2.0 सादर करण्यात आले आहे, जे बहुभाषिक सहाय्य, चॅटबॉट-समर्थित संवाद आणि जलद तक्रार निवारण प्रदान करते. हा पोर्टल ग्राहकांना ऑनलाइन तक्रारी नोंदविणे, पूर्व-मुकदमेबाजी उपचार मिळविणे आणि त्यांच्या हक्कांबद्दल माहिती मिळविणे सक्षम करतो.
NCH द्वारे प्राप्त कॉलची संख्या डिसेंबर २०१५ मध्ये १२,५५३ पासून वाढून डिसेंबर २०२४ मध्ये १,५५,१३८ झाली आहे. जागो ग्राहक जागो अॅप सत्यापित ई-कॉमर्स माहिती प्रदान करते आणि वापरकर्त्यांना संभाव्य असुरक्षित वेबसाइट्सबाबत अलर्ट देते, तर जागृती अॅप ग्राहकांना संशयास्पद URL थेट केंद्रीय ग्राहक संरक्षण प्राधिकरणाला रिपोर्ट करण्यास सक्षम करते.