राम सुतार : सर्वोच्च उंचीचे शिल्पकार!

भारतीय शिल्पकलेचे आणि वास्तुरचनेचे आधुनिक प्रतीक मानले जाणारे जागतिक कीर्तीचे ज्येष्ठ शिल्पकार राम वंजी सुतार यांचे १८ डिसेंबर २०२५ रोजी वयाच्या १०० व्या वर्षी निधन झाले. ज्यामुळे भारतीय कला विश्वातील एका गौरवशाली पर्वाचा अंत झाला आहे. महाराष्ट्रातील धुळे जिल्ह्यातील एका सामान्य गोंदूर गावातील विश्वकर्मा कुटुंबात १९ फेब्रुवारी १९२५ रोजी जन्मलेल्या सुतार यांचा प्रवास जगातील सर्वोच्च स्मारक असलेल्या स्टॅच्यू ऑफ युनिटीच्या निर्मितीपर्यंत पोहोचला. गेल्या आठ दशकांहून अधिक काळ त्यांनी आपल्या छिन्नी आणि हातोड्याने महान नेत्यांच्या कर्तृत्वाला जिवंत रूप दिले असून, त्यांना आधुनिक भारताचे सांस्कृतिक वास्तुरचनाकार मानले जाते. भव्य स्मारके उभी करताना त्यांनी केवळ कलाच नाही, तर भूशास्त्रीय स्थिती, वाऱ्याचा दाब आणि भूकंपाची तीव्रता यांसारख्या अत्यंत कठीण आव्हानांवर मात करत भारतीय शिल्पकलेला जागतिक स्तरावर सर्वोच्च स्थान मिळवून दिले. त्यांच्या स्टॅच्यू ऑफ युनिटी या जगप्रसिद्ध कलाकृतीने भारताला अमेरिकेच्या स्टॅच्यू ऑफ लिबर्टीपेक्षा दुप्पट उंचीचे स्मारक देऊन जागतिक नकाशावर एक नवी ओळख मिळवून दिली आहे. वयाच्या १०० व्या वर्षापर्यंत कार्यरत राहणारे सुतार हे एकमेव शिल्पकार ठरले, ज्यांच्या कामात कला, तंत्रज्ञान आणि प्रखर राष्ट्रभक्तीचा अद्भुत संगम पाहायला मिळतो.

जन्म आणि कौटुंबिक पार्श्वभूमी राम सुतार यांचा जन्म १९ फेब्रुवारी १९२५ रोजी महाराष्ट्रातील धुळे जिल्ह्यातील गोंदूर या एका छोट्याशा खेड्यात झाला. त्यांचे वडील वंजी सुतार हे व्यवसायाने सुतारकाम आणि करायचे. राम सुतार यांना कलेचा आणि कष्टाचा वारसा त्यांच्या वडिलांकडूनच मिळाला. लहानपणापासूनच त्यांना मातीशी खेळायला आणि त्यातून विविध प्राणी, मानवी आकृत्या साकारायला आवडायचे. घराच्या भिंतीवर कोळशाने चित्रे काढणे हा त्यांचा आवडीचा छंद होता. त्यांच्यातील उपजत कलागुण आणि जिद्द त्यांचे प्राथमिक शिक्षक श्रीराम कृष्ण जोशी यांनी ओळखली आणि त्यांना कलेच्या क्षेत्रात पुढे जाण्यासाठी सातत्याने प्रोत्साहित केले.

शैक्षणिक जडणघडण: सर जे.जे. स्कूल ऑफ आर्ट

जोशी गुरुजींच्या मार्गदर्शनामुळे राम सुतार यांच्या जीवनाला एक नवी आणि व्यावसायिक दिशा मिळाली. गुरुजींनी सुतार यांच्या वडिलांना पटवून दिले की, राममध्ये एक जागतिक दर्जाचा कलाकार दडला आहे. त्यांच्या सल्ल्यानुसार राम सुतार यांनी मुंबईतील प्रतिष्ठित ‘सर जे.जे. स्कूल ऑफ आर्ट’मध्ये प्रवेश घेतला. १९५२ मध्ये त्यांनी जे.जे. मधून शिल्पकलेतील पदविका (Diploma in Sculpture) पूर्ण केली. या परीक्षेत त्यांनी आपल्या असामान्य प्रतिभेचे दर्शन घडवत प्रतिष्ठेचे ‘मेयो गोल्ड मेडल’ (Mayo Gold Medal) पटकावले. जे.जे. मधील शिक्षण घेत असताना त्यांनी पाश्चात्य वास्तववाद (Western Realism) आणि भारतीय पारंपारिक कला यांचा सखोल अभ्यास केला, ज्याचा प्रभाव त्यांच्या पुढील सर्व कलाकृतींवर स्पष्टपणे दिसून येतो.

पुरातत्व विभाग आणि अजिंठा-वेरूळचा प्रभाव

पदवी पूर्ण केल्यानंतर, १९५४ ते १९५८ या काळात राम सुतार यांनी भारत सरकारच्या पुरातत्व विभागात ‘रिस्टोरर’ (पुनरुज्जीवनकार) म्हणून काम केले. जगप्रसिद्ध अजिंठा आणि वेरूळ या लेण्यांमधील प्राचीन शिल्पांच्या दुरुस्तीचे आणि देखभालीचे अत्यंत महत्त्वाचे काम त्यांच्याकडे सोपवण्यात आले होते. या चार वर्षांच्या अनुभवाने त्यांच्या कलेला एक वेगळीच खोली आणि तांत्रिक प्रगल्भता प्राप्त करून दिली. प्राचीन भारतीय शिल्पकारांनी मानवी भावमुद्रा कशा प्रकारे दगडात कोरल्या आहेत, शरीराचे विविध अवयव कसे प्रमाणबद्ध असावे लागतात. याचा त्यांनी सूक्ष्म आणि वैज्ञानिक अभ्यास केला. सुतार नेहमी अभिमानाने सांगतात की, “मी जे काही मानवी शरीररचनेबद्दल शिकलो, ते खऱ्या अर्थाने अजिंठा आणि वेरूळच्या लेण्यांनी मला शिकवले.”

त्यांनी १९५९ मध्ये सरकारी नोकरीचा त्याग करून दिल्ली गाठली आणि एक ‘स्वतंत्र शिल्पकार’ म्हणून आपल्या नव्या प्रवासाला सुरुवात केली. दिल्लीतील प्रगती मैदानावर झालेल्या कृषी प्रदर्शनासाठी त्यांनी साकारलेल्या शिल्पांनी तत्कालीन पंतप्रधान पंडित जवाहरलाल नेहरू यांचे लक्ष वेधून घेतले. नेहरूंनी त्यांच्या कामाचे भरभरून कौतुक केले आणि तिथूनच राम सुतार यांच्या मोठ्या प्रकल्पांना सुरुवात झाली.

हे ही वाचा:

मुंबई पोलीस आयुक्तांच्या नावे ९९ लाखांची खंडणी

भारतविरोधी हादीच्या विचारांना युनूस यांचा पाठींबा

‘पृथ्वीराज चव्हाण यांना म्हातारचळ लागला आहे!’

सूर्यकुमार सरदार, मावळ्यांची फौज जाहीर

आठ दशकांचे अखंड योगदान आणि वास्तुरचनेतील प्रभाव

राम सुतार यांची कारकीर्द ही आधुनिक भारताच्या इतिहासाशी समांतर चालणारी आहे. त्यांनी गेल्या ८० वर्षांत कलेला अभियांत्रिकी आणि आधुनिक डिजिटल तंत्रज्ञानाची जोड देऊन एक नवीन मापदंड प्रस्थापित केला आहे.

वास्तुरचना आणि अभियांत्रिकी क्षेत्रातील क्रांती

भव्य स्मारके उभारताना राम सुतार हे केवळ मूर्तिकार न राहता एक ‘स्थापत्य सल्लागार’ म्हणून काम करतात. त्यांचे चिरंजीव अनिल सुतार, जे स्वतः अमेरिकेतून वास्तुरचनेचे (B.Arch and M.Arch in Urban Design) शिक्षण घेतलेले निष्णात आर्किटेक्ट आहेत, त्यांच्या सहकार्याने त्यांनी शिल्पकलेत जागतिक दर्जाच्या अभियांत्रिकीचा वापर केला आहे. १९९४ पासून अनिल सुतार यांनी वडिलांच्या कामात ‘कॉम्प्युटर एडेड डिझाईन’ (CAD), BIM (Building Information Modelling) आणि आधुनिक फॅब्रिकेशन तंत्रज्ञानाची जोड दिली आहे. नोएडा येथे १९६४ मध्ये स्थापन झालेली त्यांची ‘राम सुतार आर्ट क्रिएशन्स’ आणि ‘राम सुतार फाइन आर्ट्स’ या कंपन्या आज जगातील सर्वात मोठ्या फाऊंड्रींपैकी एक मानल्या जातात. या फाऊंड्रीमध्ये एकाच वेळी अनेक महाकाय पुतळे साकारण्याची क्षमता आहे. येथे ३ फुटांच्या मॉडेल्सपासून ते २०० फुटांच्या पुतळ्यांपर्यंतची निर्मिती एकाच छताखाली वैज्ञानिक पद्धतीने केली जाते.

तांत्रिक प्रक्रिया: स्केलिंग अप आणि रोबोटिक्स

एवढे मोठे पुतळे बनवण्यासाठी सुतार ‘स्केलिंग अप’ (Scaling Up) पद्धतीचा वापर करतात.

प्रारंभिक मॉडेल: प्रथम ३ फुटांचे मातीचे (Clay) मॉडेल तयार केले जाते, ज्यावर व्यक्तीच्या चेहऱ्यावरील हावभाव, सुरकुत्या आणि डोळ्यांतील तेज टिपले जाते. पुढील टप्पे: त्यानंतर त्याचे १८ फुटांचे आणि नंतर ३० फुटांचे मॉडेल तयार केले जाते.

डिजिटल स्कॅनिंग: सर्वात मोठ्या मॉडेलचे ३D स्कॅनिंग केले जाते, ज्याच्या आधारे ब्राँझच्या प्लेट्स तयार केल्या जातात.

रोबोटिक्सचा वापर: त्यांच्या फाऊंड्रीमध्ये जर्मन ‘केयूकेए’ (KUKA) रोबोट्स आणि सीएनसी (CNC) मशीन्सचा वापर करून शिल्पांमध्ये कमालीची अचूकता आणि वास्तववाद आणला जातो. या तंत्रज्ञानामुळेच त्यांच्या पुतळ्यांचा चेहरा हुबेहूब मूळ व्यक्तीसारखा दिसतो.

सांख्यिकी आणि जागतिक विस्तार

राम सुतार यांनी आपल्या प्रदीर्घ आयुष्यात ८,००० हून अधिक लहान-मोठी शिल्पे साकारली आहेत. त्यामध्ये २०० हून अधिक महाकाय स्मारके आहेत. गांधीजींचे शिल्पकार म्हणून त्यांची जागतिक ओळख आहे; त्यांनी तयार केलेले महात्मा गांधींचे अर्धपुतळे आणि पूर्ण पुतळे जगातील ४५० हून अधिक शहरांमध्ये (अमेरिका, रशिया, फ्रान्स, इटली, जर्मनी, आफ्रिका, ऑस्ट्रेलिया इ.) स्थापित आहेत.

जागतिक कीर्तीची भव्य स्मारके

राम सुतार यांनी साकारलेली अनेक शिल्पे आज भारताची जागतिक स्तरावर ओळख बनली आहेत. त्यांच्या काही सर्वात प्रसिद्ध कलाकृतींचा सविस्तर तांत्रिक आढावा खालीलप्रमाणे आहे.

स्टॅच्यू ऑफ युनिटी

भारताचे ‘लोहपुरुष’ सरदार वल्लभभाई पटेल यांचा १८२ मीटर उंच पुतळा हा राम सुतार यांच्या आयुष्यातील सर्वोच्च मानबिंदू आहे. हे स्मारक सध्या जगातील सर्वात उंच पुतळा आहे आणि मानवी अभियांत्रिकीचा एक चमत्कार मानला जातो.

अभियांत्रिकी वैशिष्ट्ये: हा पुतळा ताशी १८० किलोमीटर वेगाचा वारा आणि ६.५ रिश्टर स्केलचा भूकंप सहज सहन करू शकतो. पुतळ्याचा वरचा भाग मोठा आणि पायाचा भाग अरुंद असल्याने तो कोसळण्याची भीती असते, हे टाळण्यासाठी पुतळ्याच्या आत पोलादी सांगाडा आणि बाहेरून ब्राँझचे आवरण चढवण्यात आले आहे. अयोध्येतील प्रभू श्री रामाचा पुतळा

उत्तर प्रदेशातील अयोध्येत प्रभू श्री रामाचा जगातील सर्वात उंच (२५१ मीटर) पुतळा उभारण्याची जबाबदारीही राम सुतार यांच्याकडेच होती. संकल्पना: हा पुतळा रामाच्या ‘योद्धा’ (Warrior) रूपातील असेल, ज्याच्या हातात धनुष्यबाण असेल. हे स्मारक अयोध्येच्या सांस्कृतिक पुनरुत्थानाचे केंद्रबिंदू असेल. वास्तू नियोजन: या स्मारकासोबतच एक भव्य म्युझियम, डिजिटल लायब्ररी आणि आधुनिक पर्यटक सुविधांचे वास्तू नियोजनही राम सुतार आणि त्यांच्या टीमने केले आहे. वास्तू रचनेच्या स्थिरतेसाठी ‘STAAD.PRO’ सारख्या प्रगत सॉफ्टवेअरचा वापर करण्यात आला आहे.

महात्मा गांधींचे वैश्विक दर्शन

राम सुतार यांना खऱ्या अर्थाने जागतिक प्रसिद्धी महात्मा गांधींच्या शिल्पांमुळे मिळाली.

संसद भवन: भारताच्या संसदेसमोर १६ फूट उंच ध्यानावस्थेत बसलेला महात्मा गांधींचा ब्राँझ पुतळा राम सुतार यांनीच साकारला आहे.

जागतिक व्याप्ती: त्यांच्या हाताने तयार केलेले गांधींचे अर्धपुतळे आणि पूर्ण पुतळे जगातील ४५० हून अधिक शहरांमध्ये स्थापित आहेत. गांधींच्या चेहऱ्यावरील शांतता आणि अशुभावर विजय मिळवण्याचा आत्मविश्वास टिपण्यात सुतार यांचा हातखंडा आहे .

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे पुतळे 

राम सुतार यांनी डॉ. आंबेडकरांचे अनेक ऐतिहासिक पुतळे साकारले आहेत.

मुंबई (इंदू मिल): मुंबईतील इंदू मिल येथे प्रस्तावित ४५० फूट उंच (१३७.३ मीटर) ‘स्टॅच्यू ऑफ इक्वालिटी’ हे त्यांचे एक अत्यंत महत्त्वाचे काम आहे. यात पुतळ्याची उंची ३५० फूट असून पायथा १०० फूट आहे .

अमेरिका (मेरीलँड): अमेरिकेतील मेरीलँड येथे ऑक्टोबर २०२३ मध्ये बसवलेला १९ फूट उंच डॉ. आंबेडकरांचा पुतळा हा भारताबाहेरील त्यांचा सर्वात उंच पुतळा आहे. हे स्मारक अमेरिकेतील लोकशाही आणि मानवी हक्कांचे प्रतीक बनले आहे.

इतर महत्त्वाचे प्रकल्प

नादप्रभु केम्पेगौडा (बेंगळुरू): बेंगळुरू आंतरराष्ट्रीय विमानतळावर बसवलेला १०८ फूट उंच ब्राँझ पुतळा ‘स्टॅच्यू ऑफ प्रॉस्पेरिटी’. हा पुतळा ९८ टन ब्राँझ आणि १२० टन स्टील वापरून साकारण्यात आला आहे .

चंबळ माता स्मारक: १९६१ मध्ये साकारलेले ४५ फूट उंच हे स्मारक त्यांच्या कारकिर्दीतील पहिले मोठे यश होते. चंबळ नदीला माता म्हणून आणि दोन राज्यांना तिची मुले म्हणून दर्शवून त्यांनी एकात्मतेचा संदेश दिला.

छत्रपती शिवाजी महाराज: संसदेसमोरील २१ फूट उंच अश्वारूढ पुतळा आणि अरबी समुद्रातील प्रस्तावित महाकाय स्मारकाचे (१९२ मीटर) अंतिम डिझाइनही त्यांनीच केले आहे . राम सुतार यांचे हिंदुत्व आणि सांस्कृतिक विचारधारा

राम सुतार यांच्या कलाकृतींमध्ये हिंदुत्वाचा विचार केवळ धार्मिक अंगाने येत नाही, तर तो एक ‘सांस्कृतिक आणि नागरी’ दृष्टिकोन म्हणून येतो. हिंदुत्व: एक प्रगत जीवनपद्धती राम सुतार यांच्या मते, हिंदुत्व ही एक प्रगत संस्कृती आहे जी विज्ञान, तर्कशास्त्र आणि शांततेचा पुरस्कार करते. ते स्वतःला एक कट्टर राष्ट्रभक्त मानत आणि त्यांच्या प्रत्येक कलाकृतीतून भारतीयांमध्ये राष्ट्रभक्तीची भावना जागी व्हावी, हा त्यांचा प्रयत्न असे. त्यांच्या मते, हिंदुत्व हे संकुचित नसून ते जगाला ‘वसुधैव कुटुंबकम’ (सर्व जग हे एक कुटुंब आहे) हा महान संदेश देणारे आहे.

कलेतील ‘सामर्थ्यवान हिंदुत्व’

काही कला समीक्षकांच्या मते, राम सुतार यांच्या अलीकडच्या काळातील शिल्पांमध्ये, विशेषतः सरदार पटेल आणि प्रभू श्रीरामाच्या प्रतिमांमध्ये एक प्रकारचे ‘सामर्थ्य’ दिसून येते. हे सामर्थ्य भारताच्या वाढत्या जागतिक शक्तीचे आणि स्वतःच्या सांस्कृतिक मुळांकडे अभिमानाने परतण्याचे प्रतीक मानले जाते. रामाची प्रतिमा जी पूर्वी अतिशय कोमल दाखवली जायची, ती आता एक ‘योद्धा’ म्हणून भव्य आणि अजेय स्वरूपात मांडली जात आहे, ज्याला राम सुतार यांनी आपल्या शिल्पकलेतून आकार दिला आहे. वारशाचे पुनरुज्जीवन

त्यांच्या विचारांनुसार, भारतीय संस्कृतीतील देवी-देवता आणि महापुरुष हे केवळ पूजनीय नसून ते आपल्या अस्मितेचे आधारस्तंभ आहेत. त्यामुळेच त्यांची स्मारके भव्य असणे हे त्या महान विचारांचा सन्मान करण्यासारखे आहे. कलेच्या माध्यमातून हिंदुत्वाचा हा गौरवशाली वारसा नव्या पिढीपर्यंत पोहोचवणे हे त्यांनी आपले परम कर्तव्य मानले आहे. सन्मान आणि पुरस्कार

राम सुतार यांच्या १०० वर्षांच्या अखंड कलातपस्येची दखल घेऊन त्यांना अनेक पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले आहे आणि हे सर्व पुरस्कार भाजप सरकारच्या काळात दिले गेलेत. कॉंग्रेस त्यांच्या कलेची कदर करू शकले नाही.

पद्मश्री (१९९९): शिल्पकलेतील उल्लेखनीय योगदानाबद्दल.

पद्मभूषण (२०१६): जागतिक स्तरावरील स्मारकांच्या निर्मितीसाठी.

टागोर सांस्कृतिक सौहार्द पुरस्कार (२०१८): कला आणि संस्कृतीतील समन्वयासाठी.

महाराष्ट्र भूषण (२०२४/२५): महाराष्ट्र शासनाचा सर्वोच्च नागरी पुरस्कार.

कारकिर्दीचा समग्र आढावा: शंभर वर्षांची कलातपस्या

राम सुतार यांचा प्रवास हा आधुनिक भारताच्या इतिहासाशी समांतर चालणारा आहे. १९४७ पूर्वीच्या पारंपारिक शिल्पकलेपासून ते २१ व्या शतकातील डिजिटल शिल्पकलेपर्यंत त्यांनी सर्व काळ पाहिला आहे आणि त्या प्रत्येक काळात स्वतःला सिद्ध केले आहे.

१. सुरुवातीचा काळ (१९४०-१९६०): शिक्षणाचा काळ आणि अजिंठा-वेरूळ येथील कामातून शिल्पकलेचा तांत्रिक पाया रचला गेला.

२. राष्ट्रीय ओळख (१९६०-१९९०): दिल्लीतील संसदेसमोरील पुतळे, गांधीजींच्या मूर्ती आणि चंबळ माता यांसारख्या प्रकल्पांनी त्यांना प्रसिद्धी दिली.

३. जागतिक शिखर (१९९०-२०२५): मुलाच्या सहकार्याने तंत्रज्ञानाचा वापर करून जगातील सर्वात उंच पुतळे साकारले आणि भारतीय कलेला जागतिक व्यासपीठ मिळवून दिले.

महाशिल्पकार आणि वास्तुरचनाकार राम वंजी सुतार यांचा जीवनप्रवास म्हणजे आधुनिक भारताच्या सांस्कृतिक उत्थानाचा एक तेजस्वी कालखंड आहे. महाराष्ट्रातील एका खेड्यातून सुरू झालेला हा प्रवास आज जगातील सर्वोच्च स्मारकांपर्यंत पोहोचला आहे. राम सुतार यांनी केवळ मूर्ती घडवल्या नाहीत, तर त्यांनी भारताच्या गौरवशाली इतिहासाला आणि सांस्कृतिक वारशाला एक अभूतपूर्व भव्यता प्रदान केली. त्यांच्या कामात अजिंठा-वेरूळच्या प्राचीन परंपरेचा आणि आधुनिक डिजिटल तंत्रज्ञानाचा जो सुंदर मेळ दिसतो, तो येणाऱ्या अनेक पिढ्यांसाठी प्रेरणादायी ठरेल. वयाच्या १०० व्या वर्षी १८ डिसेंबर २०२५ रोजी या महान कलाकाराचे निधन झाले असले, तरी त्यांनी साकारलेले आपले महापुरुष कायम आपल्यासमोर जिवंत राहतील. त्यांची स्मारके आगामी अनेक शतके भारताच्या शौर्याची, एकतेची आणि राम सुतार यांच्या अढळ जिद्दीची साक्ष देत राहतील. भारतीय शिल्पकलेच्या इतिहासात राम वंजी सुतार यांचे नाव सुवर्णक्षरांनी कोरले गेले असून, ते आधुनिक भारताचे खऱ्या अर्थाने ‘शिल्पकार’ ठरले आहेत.