शरीर निरोगी असेल तर आजार जवळपास फिरकतही नाहीत. आयुर्वेदाकडे औषधी गुणांनी परिपूर्ण असा मोठा खजिना आहे. त्यातीलच एक महत्त्वाची औषधी म्हणजे मनुका. मनुक्याला शक्तिवर्धक टॉनिक मानले जाते. नियमित सेवन केल्यास शरीराला ताकद मिळते आणि अनेक आरोग्य समस्यांपासून दिलासा मिळतो.
दररोज थोड्या प्रमाणात मनुका खाणे अत्यंत फायदेशीर ठरते. मनुका सेवनामुळे थकवा, अशक्तपणा आणि रक्तअल्पता (अॅनिमिया) यासारख्या समस्या कमी होतात. तज्ज्ञांच्या मते, मनुका फुफ्फुसांना बळकटी देतो आणि रक्तवाढीसाठी विशेष उपयुक्त आहे.
आयुर्वेदात मनुक्याला अत्यंत महत्त्व दिले आहे. द्राक्षा किंवा मनुका हा शीतल, मधुर आणि रसायन गुणधर्मांचा असल्याचे सांगितले जाते. तो वात-पित्त दोष शांत करतो आणि शरीरातील कोरडेपणा कमी करतो. आचार्य चरकांनी मनुक्याला बलवर्धक व रक्तवर्धक द्रव्य म्हटले असून, तो शरीरातील सर्व धातूंना पोषण देतो.
कोरडी खोकला, तोंड कोरडे पडणे, थकवा आणि उष्णतेशी संबंधित त्रासांमध्ये मनुका उपयुक्त ठरतो. रक्तअल्पता दूर करण्यात मनुक्याची महत्त्वाची भूमिका आहे. त्यामध्ये आयर्न, कॉपर आणि नैसर्गिक साखरेचे संतुलन असल्याने हिमोग्लोबिन तयार होण्याची प्रक्रिया वेगवान होते.
तज्ज्ञांच्या मते, दररोज ४ ते ५ मुनक्का कोमट दूध किंवा पाण्यात भिजवून खाल्ल्यास अॅनिमियामध्ये फायदा होतो. मनुका रक्तशुद्धीही करतो, त्यामुळे थकवा आणि चक्कर येण्याचा त्रास हळूहळू कमी होतो. मनुका हा नैसर्गिक एनर्जी बूस्टर असून तो शरीराला तत्काळ ऊर्जा देतो, ताकद वाढवतो आणि रोगप्रतिकारक शक्ती मजबूत करतो. अभ्यास, मेंदूचे काम किंवा शारीरिक मेहनत करणाऱ्यांसाठी तो विशेष फायदेशीर आहे. खेळाडूंनाही वर्कआउटपूर्वी ऊर्जा मिळण्यासाठी मनुका उपयोगी ठरतो.
फुफ्फुसे आणि श्वसनसंस्थेच्या आरोग्यासाठीही मनुका लाभदायक आहे. तो फुफ्फुसांतील कोरडेपणा कमी करतो आणि कोरड्या खोकल्यात आराम देतो. कफ मऊ करून बाहेर काढण्यास मदत करतो, विशेषतः उन्हाळ्यात होणाऱ्या ड्राय कफमध्ये.
झोप आणि मानसिक आरोग्यावरही मनुक्याचा सकारात्मक परिणाम दिसून येतो. मनुका सात्त्विक असून मन शांत करणारा आहे. ताणतणाव, चिडचिड किंवा ओव्हरथिंकिंगमध्ये तो आराम देतो. अनिद्राग्रस्तांसाठीही मनुका उपयुक्त आहे. रात्री मनुका पाण्यात उकळून ते पाणी प्यायल्यास झोप चांगली लागते आणि तणाव कमी होतो. यामधील अँटीऑक्सिडंट्स स्मरणशक्ती आणि एकाग्रता वाढवतात, त्यामुळे विद्यार्थ्यांसाठीही तो फायदेशीर ठरतो.
मनुकाहृदयाच्या आरोग्यासाठीही उपयुक्त आहे. तो वाईट कोलेस्ट्रॉल कमी करून रक्तप्रवाह सुधारतो. पचनसंस्थेवरही त्याचा चांगला परिणाम होतो. बद्धकोष्ठता आणि आम्लपित्तात मुनक्का आराम देतो.
तज्ज्ञांच्या सल्ल्यानुसार, ४ किंवा ८ मनुका रात्री भिजवून सकाळी खावेत. उन्हाळ्यात पाण्यासोबत तर हिवाळ्यात दूधासोबत सेवन करावे. चहा किंवा फार गरम पदार्थांसोबत मनुका खाऊ नये.
आयुर्वेदात मनुक्लाया त्याच्या औषधी गुणधर्मांमुळे महत्त्वाचे स्थान आहे. मात्र, काही काळजी घेणेही आवश्यक आहे. मधुमेह असलेल्या रुग्णांनी मनुका मर्यादित प्रमाणातच घ्यावा. अति सेवन केल्यास जुलाब होऊ शकतात. थंड प्रकृती असणाऱ्यांनीही संयम ठेवावा. कोणतेही औषधी सेवन सुरू करण्यापूर्वी आयुर्वेदतज्ज्ञांचा सल्ला घेणे आवश्यक आहे.
