भारताच्या वैद्यकीय इतिहासात काही असे व्यक्तिमत्त्वे आहेत ज्यांनी विज्ञानाला केवळ प्रयोगशाळेपुरते मर्यादित न ठेवता, ते समाजसेवेचं प्रभावी साधन बनवलं. विष्णुपद मुखर्जी हे असेच एक महान वैज्ञानिक होते, ज्यांचं संपूर्ण जीवन औषधी संशोधन, औषध मानकीकरण आणि वैद्यकीय शिक्षणाला समर्पित होतं. १ मार्च १९०३ रोजी पश्चिम बंगालमधील उत्तर २४ परगणा जिल्ह्यातल्या बैरकपूर गावात जन्मलेल्या मुखर्जी यांनी आपल्या शिक्षणाची सुरुवात गावातल्या शाळेतून केली. पुढील शिक्षणासाठी ते कोलकात्यात आले आणि त्यांनी स्कॉटिश चर्च कॉलेजमधून इंटरमिजिएट पूर्ण केले. त्यानंतर कलकत्ता मेडिकल कॉलेजमधून बैचलर ऑफ मेडिसिन ही पदवी संपादन केली.
मुखर्जी यांनी ईडन हॉस्पिटलमध्ये ग्रीन-आर्मटिज यांच्या मार्गदर्शनाखाली १८ महिने काम केले. पण त्यांच्या कारकिर्दीला खरी कलाटणी मिळाली तेव्हा, जेव्हा त्यांनी सर रामनाथ चोप्रा यांच्या मार्गदर्शनाखाली कलकत्ता स्कूल ऑफ ट्रॉपिकल मेडिसिन येथे संशोधन कार्य सुरू केलं. चोप्रांनी त्यांना वैद्यकीय प्रॅक्टिस सोडून संशोधनात उतरायला प्रवृत्त केलं, आणि हाच निर्णय भारतीय औषध विज्ञानाच्या इतिहासात क्रांतिकारी ठरला. १९३० मध्ये ते ड्रग इन्क्वायरी कमिशनचे सहायक सचिव झाले आणि भारतातील औषध मानकीकरणासाठी महत्त्वाची शिफारस करणारी अहवाल तयार केला. १९३१ ते १९३३ दरम्यान त्यांनी स्वदेशी वनस्पती-आधारित औषधांवर सखोल संशोधन केलं. यानंतर त्यांना रॉकफेलर फाउंडेशनकडून फेलोशिप मिळाली, ज्याच्या अंतर्गत त्यांनी चीन, अमेरिका आणि जपानमध्ये शिक्षण व संशोधन केलं. त्यांनी लंडन विद्यापीठ, म्यूनिख आणि हैम्पस्टेड येथील नामवंत वैज्ञानिकांसोबत काम केलं.
हेही वाचा..
बांगलादेशात हिंदूंच्या घरांवर हल्ले
बीसीसीआयच्या कार्यालयातून ६.५ लाख रुपयांच्या आयपीएल २०२५ च्या जर्सी चोरीला!
ताजमहाल पाहून का अवाक झाली अनन्या पांडे?
१९४७ मध्ये त्यांना सेंट्रल ड्रग्स लॅबोरेटरीच्या संचालकपदी नियुक्त केलं गेलं. त्यानंतर त्यांनी चित्तरंजन नॅशनल कॅन्सर रिसर्च सेंटरचे नेतृत्व केलं. निवृत्तीनंतरही त्यांनी जैवरसायनशास्त्र विभागात विजिटिंग सायंटिस्ट म्हणून कार्य सुरू ठेवलं. त्यांच्या नेतृत्वाखाली ‘कोडेक्सा’ ग्रंथाची निर्मिती झाली, जो आजही वनस्पती-आधारित औषधांचा एक महत्त्वाचा संदर्भग्रंथ मानला जातो. त्यांनी त्या समितीचे अध्यक्षपद भूषवले, जिने १९६६ मध्ये भारतीय फार्माकोपियाचा दुसरा संस्करण प्रकाशित केला. त्यांच्या कार्याची दखल घेत त्यांना अनेक पुरस्कारांनी गौरवण्यात आलं – पद्मश्री (१९६२), ग्रिफिथ मेमोरियल पुरस्कार, निल्मोनी ब्रह्मचारी सुवर्णपदक, आचार्य पिसी रे पदक (१९७६), एन. के. सेन मेमोरियल पदक (१९६३), आणि स्कीब इंटरनॅशनल पुरस्कार (१९६२) यांचा समावेश आहे.
१९४६ ते १९५२ या काळात ते भारतीय विज्ञान काँग्रेस संघटनेचे महासचिव होते आणि १९६२ मध्ये त्यांनी अध्यक्षपद स्वीकारलं. ते जागतिक आरोग्य संघटनेच्या तज्ज्ञ समितीचेही सदस्य होते, जिथे त्यांनी भारताची वैज्ञानिक दृष्टी जागतिक मंचावर ठामपणे मांडली. १९४७ मध्ये त्यांची केंद्रीय औषध प्रयोगशाळेचे संचालक म्हणून नियुक्ती झाली आणि त्यांनी तीन वर्षे फार्माकोग्नॉसी प्रयोगशाळेची जबाबदारीही सांभाळली. याच काळात त्यांनी औषध संशोधनासाठी स्वतंत्र प्रयोगशाळेची संकल्पना मांडली, ज्याअंतर्गत सीएसआयआरच्या मदतीने एडवर्ड मेलनबी यांच्या सहकार्याने सेंट्रल ड्रग रिसर्च इन्स्टिट्यूट (सीडीआरआय), लखनऊची स्थापना करण्यात आली आणि मुखर्जी यांना संस्थेचे पहिले कायम संचालक म्हणून नियुक्त करण्यात आलं. ३० जुलै १९७९ रोजी त्यांचं निधन झालं. परंतु भारतीय वैद्यकीय प्रणालीच्या पायाभूत रचनेत आजही त्यांचं योगदान जिवंत आहे. त्यांनी विज्ञानाला समाजसेवेचं प्रभावी माध्यम बनवलं आणि भारताला औषधी संशोधनाच्या जागतिक नकाशावर स्थान मिळवून दिलं.
