मालामाल करतोय भारताचा प्लान बी

स्वस्त इंधन ही भारताची गरज आहे. गेली दोन वर्षे आपल्याला रशियाकडून स्वस्त तेल मिळते आहे. ते मिळू नये म्हणून अमेरिका-युरोपातील देशांनी कंबर कसली आहे. सुदैवाने भारताने इंधन सुरक्षेच्या दृष्टीने गेल्या काही वर्षांत आपण एक सर्वंकष रणनीती अत्यंत डोळसपणे राबवित आहोत. एका बाजूला देशात तेल संशोधनासाठी  व्यापक प्रमाणात प्रयत्न सुरू आहेत. दुसऱ्या बाजूला पेट्रोलमध्ये इथेनॉल मिसळण्याचे प्रमाण आपण वाढवत नेले आहे. हे धोरण आपले तेलावरील अवलंबित्व कमी करणारे आहे. शेतकऱ्याला आणि पर्यायाने आपल्या अर्थव्यवस्थेला बाळसे आणणारे आणि कार्बन उत्सर्जनाचे प्रमाण कमी करणारे आहे.

भारत हा तेल आणि गॅसचा जगातील तिसरा मोठा आयातदार आहे. आयात करण्यात येणारे तेल ही भारताची दुखरी नस आहे. याबाबतीत जोपर्यंत तेलासाठी जगावर अवलंबून आहोत, तोपर्यंत आपण खऱ्या अर्थाने कधीच आत्मनिर्भर होऊ शकत नाही. युद्धाच्या काळात तर हे परावलंबित्व घातकच आहे. इंधनाशिवाय ना आपली लढाऊ विमाने उडणार ना, जहाजे चालणार. ही बाब लक्षात घेऊन गेल्या काही वर्षांत आपण इथेनॉलला पर्यायी इंधन म्हणून पुढे आणत आहोत. फेब्रुवारी २०२५ मध्ये आपले पेट्रोलियम मंत्री हरदीप सिंह पुरी यांनी जाहीर केले होते की भारताने पेट्रोलमध्ये १९.६ टक्के इथेनॉल मिसळण्याची क्षमता आधीच गाठली आहे. आर्थिक वर्ष २०२५-२६ पासून देशात E20 इंधनाची सक्ती केली जाणार आहे. येत्या काळात हे प्रमाण वाढवत नेण्याचा आपले धोरण आहे. भविष्यात E85 इंधनासारख्या पर्यायांचा आपण वापर करणार आहोत.

E20 इंधन म्हणजे २०% इथेनॉल (ethanol) आणि ८०% पेट्रोल (petrol) यांचे मिश्रण. भारत सरकारने २०२५ पर्यंत पेट्रोलमध्ये २०% इथेनॉल मिश्रण करण्याचे उद्दिष्ट ठेवले आहे. आधी यासाठी २०३० ही डेडलाईन ठेवण्यात आली. ती अलिकडे सरकवण्यात आली. ती आपण यशस्वीपणे गाठली आहे.

E85 इंधन म्हणजे ८५% इथेनॉल आणि १५% पेट्रोल यांचे मिश्रण. हे E20 पेक्षा अधिक इथेनॉल मिश्रित इंधन आहे आणि याला “फ्लेक्स फ्युएल” (Flex Fuel) असेही म्हणतात. E85 वापरण्यासाठी वाहनांमध्ये विशिष्ट बदल करण्याची गरज आहे. जशी E20 साठी वाहनांमध्ये बदल करण्यासाठी २०२३ ची डेडलाईन देण्यात आली होती. भारतात सध्या १०० % इथेनॉलवर चालणाऱ्या गाड्यांचे प्रोटोटाइप आणि चाचण्या सुरू आहेत. केंद्रीय मंत्री नितीन गडकरी यांनी १००% इथेनॉलवर चालणारी टोयोटा इनोव्हा हायक्रॉस ही एसयूव्ही लाँच केली होती.

भारतात सध्या वापरले जाणारे इंधन:

सध्या भारतात प्रामुख्याने पेट्रोल आणि डिझेल ही इंधने वापरली जातात. पेट्रोलमध्ये इथेनॉल मिसळण्याचा कार्यक्रम गेल्या काही वर्षांपासून सुरू आहे. सुरुवातीला ५ % नंतर १०% असे आपण इथेनॉलचे प्रमाण टप्प्याटप्प्याने वाढवत २०% पर्यंत नेले आहे. यात दोन समस्या होत्या. इथेनॉल उत्पादनाची उपलब्धता ही समस्या होती. ती आपण सोडवलेली आहे. E20 पेट्रोल सुरू करण्यासाठी आपण २०२६ ची डेडलाईन ठेवली आहे. त्यासाठी वाहनांच्या इंजिनामध्ये रचनेमध्ये काही बदल अपेक्षित होते. ही सुरुवात आपण २०२३ पासून केली आहे.

भारतात इथेनॉलचे उत्पादन मोठ्या प्रमाणावर होते. हे प्रामुख्याने उसाच्या मोलॅसिसपासून (molasses) तयार होते, जे साखर निर्मितीतील एक उप-उत्पादन आहे. याशिवाय, खराब झालेले अन्नधान्य (उदा. मका, भात) आणि इतर कृषी उत्पादनांपासूनही इथेनॉल तयार केले जाते. सध्या देशात इथेनॉल निर्मितीची क्षमता १३०० कोटी लिटरच्या आसपास आहे आणि ती वाढवण्याचे प्रयत्न सुरू आहेत. २०२५ पर्यंत २० % इथेनॉल मिश्रणासाठी ती पुरेशी आहे.

पेट्रोल पंपांची उपलब्धता:

E20 इंधन हळूहळू देशभरातील पेट्रोल पंपांवर उपलब्ध होत आहे. फेब्रुवारी २०२३ पर्यंत, देशभरात १३५० हून अधिक पेट्रोल पंपांवर E20 इंधन उपलब्ध झाले होते आणि २०२५ पर्यंत ते सर्वत्र उपलब्ध करण्याचे सरकारचे उद्दिष्ट आहे. E85 किंवा १०० % इथेनॉल इंधन हे अजूनही प्रायोगिक टप्प्यात असून, त्यासाठी विशेष “फ्लेक्स-फ्युएल” वाहनांची आवश्यकता आहे.

साखर कारखान्यांमधून मिळणाऱ्या मोलॅसिसपासून तसेच खराब झालेल्या अन्नधान्यापासून इथेनॉल तयार करण्यास प्रोत्साहन दिले जात आहे.

इथेनॉल निर्मिती करणाऱ्या उद्योगांना आणि साखर कारखान्यांना आर्थिक साहाय्य दिले जात आहे.

इथेनॉल खरेदी केल्यानंतर २१ दिवसांच्या आत देयके देण्याची व्यवस्था लागू केली आहे, ज्यामुळे उत्पादकांना प्रोत्साहन मिळते.

देशातील इथेनॉल निर्मितीची क्षमता वाढवण्यासाठी नवीन प्रकल्पांना परवानगी दिली जात आहे, जेणेकरून २०% मिश्रणाचे लक्ष्य साध्य करता येईल.

इथेनॉल हे स्वच्छ जळणारे इंधन आहे. पेट्रोलमध्ये इथेनॉल मिसळल्याने कार्बन मोनोऑक्साइड (CO) आणि हायड्रोकार्बन (Hydrocarbon) यांसारख्या प्रदूषक वायूंचे उत्सर्जन कमी होते, ज्यामुळे हवा प्रदूषण कमी होते. E20 च्या वापरामुळे कार्बन मोनोऑक्साइड उत्सर्जनात दुचाकींमध्ये ५०% आणि चारचाकींमध्ये ३०% घट होऊ शकते.

भारत आपल्या गरजेपैकी ८५% पेक्षा जास्त कच्चे तेल आयात करतो. इथेनॉल मिश्रणामुळे कच्च्या तेलावरील अवलंबित्व कमी होते, ज्यामुळे कोट्यवधी रुपयांच्या परकीय चलनाची बचत होते. २०१४ ते २०२१  या काळात इथेनॉल मिश्रणामुळे २६५०९ कोटी रुपयांचे परकीय चलन वाचले आहे.

इथेनॉल उत्पादन वाढल्यामुळे ऊस, मका आणि इतर धान्य पिकवणाऱ्या शेतकऱ्यांसाठी उत्पन्नाचा नवा स्रोत निर्माण होतो, ज्यामुळे त्यांची आर्थिक स्थिती सुधारते.ऊर्जा सुरक्षा: देशातच इंधन उत्पादन झाल्यामुळे भारताची ऊर्जा सुरक्षा वाढते आणि जागतिक बाजारातील तेलाच्या किमतीतील चढ-उतारांचा भारतावर होणारा परिणाम कमी होतो.

इथेनॉलचा उत्पादन खर्च पेट्रोलपेक्षा कमी असल्यामुळे इथेनॉल मिश्रित इंधन (E20) सामान्य पेट्रोलपेक्षा स्वस्त असण्याची शक्यता आहे, ज्यामुळे ग्राहकांना फायदा होऊ शकतो.

इथेनॉलच्या वापरात सुरूवातीच्या काळात याचे काही तोटेही आहेत. सध्या बाजारात असलेल्या अनेक जुन्या गाड्या E20 इंधनासाठी अनुकूल नाहीत. इथेनॉल हे काही रबर आणि प्लास्टिकच्या भागांना नुकसान पोहोचवू शकते. त्यामुळे E20 किंवा भविष्यात येणाऱे E85 वापरण्यासाठी वाहनांमध्ये काही बदल (उदा. फ्लेक्स-फ्युएल इंजिन) करणे आवश्यक आहे, जे खर्चिक असू शकते.

मायलेजमध्ये घट: इथेनॉलमध्ये पेट्रोलच्या तुलनेत ऊर्जा घनता (energy density) कमी असते. त्यामुळे E20 इंधन वापरल्यास वाहनांच्या मायलेजमध्ये 5-6% पर्यंत घट होऊ शकते, ज्यामुळे इंधनाचा वापर वाढू शकतो. E85 मध्ये ही घट आणखी जास्त असू शकते (25% पर्यंत).

इथेनॉलची उपलब्धता आणि पुरवठा साखळी: जरी इथेनॉलचे उत्पादन वाढत असले तरी, संपूर्ण देशाला E20 किंवा E85 इंधनाचा पुरवठा करण्यासाठी आवश्यक असलेले इथेनॉल उत्पादन आणि वितरण प्रणाली मजबूत करणे हे एक आव्हान आहे.

पाण्याचा वापर: उसापासून इथेनॉल तयार करण्यासाठी मोठ्या प्रमाणात पाण्याची आवश्यकता असते, ज्यामुळे काही प्रदेशात पाण्याच्या टंचाईची समस्या निर्माण होऊ शकते.

अन्नसुरक्षेचा मुद्दा: अन्नधान्यापासून इथेनॉल तयार केल्यास अन्नसुरक्षेवर परिणाम होऊ शकतो, कारण धान्याचा वापर इंधनासाठी केल्याने अन्नधान्याच्या किमती वाढू शकतात.

भारत सरकारने इथेनॉल मिश्रणाला प्रोत्साहन देण्यासाठी “राष्ट्रीय जैवइंधन धोरण २०१८ जाहीर केले आहे. इथेनॉल उत्पादनाला प्रोत्साहन देण्यासाठी इथेनॉल उत्पादन क्षमता वाढवण्यासाठी साखर कारखान्यांना आणि इतर उद्योगांना कर्ज आणि आर्थिक सवलती दिल्या जात आहेत.

मोलॅसिस व्यतिरिक्त, खराब झालेले अन्नधान्य, सेल्युलोज बायोमास इत्यादीपासून इथेनॉल निर्मितीला प्रोत्साहन दिले जात आहे. वाहन उत्पादकांना फ्लेक्स-फ्युएल इंजिन असलेली वाहने तयार करण्यासाठी प्रोत्साहित केले जात आहे, जेणेकरून ग्राहक E20 किंवा E85 इंधनाचा वापर करू शकतील.

संशोधन आणि विकास: इथेनॉल उत्पादन आणि वापराशी संबंधित तंत्रज्ञानाच्या संशोधन आणि विकासाला पाठिंबा दिला जात आहे.

थोडक्यात, E20 आणि E85 इंधनाचा वापर भारताला ऊर्जा स्वातंत्र्याच्या दिशेने नेण्यासाठी, पर्यावरणाची काळजी घेण्यासाठी आणि शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नात वाढ करण्यासाठी एक महत्त्वाचे पाऊल आहे. यात काही आव्हाने असली तरी, योग्य धोरणे आणि तंत्रज्ञानाच्या मदतीने ती सोडवता येतील आणि

भारताच्या उज्ज्वल भविष्यासाठी हे एक महत्त्वाचे योगदान ठरेल.

(न्यूज डंकाचे मुख्य संपादक दिनेश कानजी यांचे संपादकीय)