आयुर्वेदामध्ये अनेक वनस्पती त्यांच्या औषधी गुणधर्मांसाठी प्रसिद्ध आहेत. यामध्ये प्रियंगु हे नाव विशेषत्वाने घेतले जाते. हिंदीत बिरमोली किंवा धयिया म्हणून ओळखले जाणारे हे औषधी वनस्पती पौष्टिक आणि रोगनाशक गुणधर्मांनी युक्त आहे. विशेषतः पचनसंस्था आणि त्वचेशी संबंधित समस्या यावर हे प्रभावी उपाय मानले जाते. आयुर्वेदाच्या प्राचीन ग्रंथांमध्ये – चरक संहिता, सुश्रुत संहिता, भावप्रकाश, धन्वंतरी निघण्टु – यामध्ये प्रियंगुचा विविध प्रकारांनी (लेप, काढा, तेल, तूप, आसव) उपयोग सांगितलेला आहे. वाग्भट्ट आणि सुश्रुत यांनीही प्रियंगुचा विविध आजारांवरील उपचारांमध्ये समावेश केला आहे. हे झाड भारतात सुमारे १८०० मीटर उंचीपर्यंतच्या डोंगराळ भागांमध्ये आढळते.
सध्या प्रियंगु या नावाखाली तीन प्रमुख वनस्पती ओळखल्या जातात: कॅलिकार्पा मॅक्रोफिला वाहल (Callicarpa macrophylla Vahl) — यालाच वैज्ञानिकदृष्ट्या प्रियंगु म्हणतात. इंग्रजीत याला “सुगंधित चेरी” किंवा “ब्युटी बेरी” म्हटले जाते. विविध प्रांतांमध्ये याची नावे भिन्न आहेत: संस्कृत: वनिता, लता, शुभा, हिंदी: बिरमोली, धयिया, मराठी: गहुला, बंगाली: मथारा, तमिळ: नल्ललू, मल्याळम: चिमपोपिल, गुजराती: घंऊला, नेपाळी: दयालो
प्रियंगुचा स्वाद तिखट, कडवट आणि गोडसर असतो. त्याचे गुणधर्म थंड, हलके आणि कोरडे असून ते वात आणि पित्त दोषांचे संतुलन साधते. त्वचेला चमकदार बनवणे, घाव भरून येणे, उलटी, जळजळ, पित्तजन्य ताप, रक्तविकार, अतिसार, खाज, पुरळ, विषबाधा, तहान इत्यादीवर हे अत्यंत उपयुक्त मानले जाते.
पचनसंस्था आणि मूत्रविकारांमध्ये याचे बी आणि मुळे उपयुक्त ठरतात. दातांच्या आजारांवर, प्रियंगु, त्रिफळा आणि नागरमोथा यांचे चूर्ण दातांवर चोळल्याने मसूळीदुखी (शीताद) कमी होते. रक्तातिसार व पित्तातिसारात, शल्लकी, तिनिश, सिमल, प्लक्षाच्या सालीसह प्रियंगुचे चूर्ण मध व दूधासोबत घेणे लाभदायक आहे. अजीर्ण, जुलाब, पोटदुखी आणि पेचिशमध्ये याचे फुल व फळांचे चूर्ण फायदेशीर आहे.
हेही वाचा..
जातीनिहाय जनगणना हा सामाजिक न्यायाचा पहिला टप्पा
राम मंदिर परिसरात संग्रहालय आणि उद्यानाची योजना
‘वेव्स बाजार’ने पहिल्या ३६ तासांत किती कमवले ?
यूटीआय (मूत्र संक्रमण) असलेल्या व्यक्तींनी याचे पाने पाण्यात भिजवून त्याचा अर्क प्यायल्यास आराम मिळतो. कठीण प्रसवात, याची मुळ नाभीखाली लावल्यास वेदना कमी होतात व प्रसव सोपा होतो. आमवात किंवा संधिवातात, याची पाने, साली, फुले व फळांचा लेप लावल्यास दुखणं कमी होतं. कुष्ठरोग, हरपिससारख्या त्वचारोगांमध्येही प्रियंगु उपयोगी आहे.
नाक व कानातून रक्तस्राव झाल्यास, लाल कमळ, निळा कमळ, पृष्णिपर्णी आणि प्रियंगुच्या फुलांचा जल सेवन उपयुक्त ठरतो. प्रियंगु, सौवीरांजन व नागरमोथा यांचे चूर्ण मधासह मुलांना दिल्यास उलटी, तहान व अतिसारावर उपयोग होतो. प्रियंगुमध्ये विषनाशक गुणधर्म असल्याने सर्पदंश, कीटकदंश किंवा इतर विषबाधांमध्ये ते फायदेशीर आहे. वैद्यकीय सल्ल्यानेच प्रियंगुचा वापर करावा, कारण हे औषध असले तरी योग्य प्रमाणात घेणे अत्यावश्यक आहे. सामान्यतः १-२ ग्रॅम चूर्ण वापरले जाऊ शकते.
