भूमिज शैलीच्या वास्तुकलेचे मूर्त स्वरूप भोजपुरचे शिवमंदिर

श्रावण महिन्यात भोपालजवळील भोजपुर येथील शिवमंदिराची (भोजेश्वर मंदिर) चर्चा होणार नाही असे होऊच शकत नाही. हे मंदिर स्थापत्यकलेचे एक अद्वितीय उदाहरण असून भूमिज शैलीच्या वास्तुकलेचे उत्तम प्रमाण मानले जाते. मध्यप्रदेशातील राजधानी भोपालपासून सुमारे ३० किमी अंतरावर भोजपुर येथे वसलेले हे मंदिर, “भोजेश्वर महादेव मंदिर” म्हणून प्रसिद्ध आहे. येथे श्रावण महिन्याच्या पहिल्या दिवशीपासूनच भाविकांची मोठी गर्दी पहायला मिळत आहे. आसपासच्या भागातून हजारो भक्त येथे येऊन पूजा-अर्चा करत आहेत.

हे मंदिर ११व्या शतकात राजा भोज यांच्या संरक्षणाखाली बांधले गेले. हे भारतामध्ये परमार कालीन मंदिर स्थापत्य कलेच्या शिखराचे प्रतिनिधित्व करते. हे मंदिर एक सजीव मंदिर आहे, जिथे वेगवेगळ्या धार्मिक प्रसंगी भक्त पूजा करण्यासाठी एकत्र येतात. परमार वंशाने ९व्या ते १४व्या शतकादरम्यान मालवा आणि त्यास लागून असलेल्या भारताच्या पश्चिम व मध्य भागांवर राज्य केले. राजा भोज हे परमार वंशातील एक प्रसिद्ध सम्राट होते, जे ‘समरांगण सूत्रधार’ या स्थापत्य ग्रंथासाठी ओळखले जातात.

हेही वाचा..

कांवड यात्रा : “भाविकांची सुविधा व सुरक्षा सर्वोपरि”

नर्स निमिषा प्रिया प्रकरणी आज सुनावणी

‘बोल बम’च्या जयघोषाने दुमदुमले देवघर

डायबेटीसवर ‘IER’ डाएटमुळे मिळू शकतो आराम

रायसेन जिल्ह्यातील वेत्रवती (बेतवा) नदीच्या काठी वसलेले भोजपुर हे नगरी व या येथील भव्य शिवलिंगाची स्थापना राजा भोज यांनी केली होती. त्यामुळेच या मंदिराला भोजेश्वर मंदिर किंवा भोजपुर मंदिर असेही म्हटले जाते. हे मंदिर डोंगराच्या टोकावर वसलेले आहे. मंदिरात अपूर्ण छतासह एक गर्भगृह आहे. गर्भगृहाच्या पश्चिमेकडे एक उंच व्यासपीठ आहे. गर्भगृहात प्रवेश करण्यासाठी एक विशाल दरवाजा आहे. गर्भगृहाच्या छताला आधार देण्यासाठी १२ मीटर उंचीचे चार भव्य स्तंभ आहेत. हे उंच व्यासपीठ कदाचित राजा भोजांच्या काळानंतर मंडप उभारण्यासाठी बांधण्यात आले होते, जे अद्याप अपूर्ण आहे.

या मंदिराची सर्वात वैशिष्ट्यपूर्ण बाब म्हणजे येथील अत्यंत भव्य शिवलिंग. मंदिराच्या तीनही बाजूंना कोरीव नक्षीकाम नाही, पण बाहेरच्या बाजूस आलेल्या गॅलऱ्या (बाल्कनी) आहेत. गर्भगृहासाठी एक विशाल, वळणदार घुमट (छत) डिझाइन करण्यात आले होते, ज्याची उंची सध्याच्या आराखड्यानुसार किमान १०० मीटर असली असती. या मंदिराला विशेष बनवणारी आणखी एक बाब म्हणजे, या मंदिरासह आणि याच ठिकाणी उभारण्यात येणाऱ्या इतर रचनांचे रेखाचित्र या परिसरातील दगडांवर कोरले गेलेले आहेत. हे चित्रे मंदिराच्या डिझाइन, मंडप, चौकट, स्तंभ, दरवाजे, अंतर इत्यादी दाखवतात – जी सध्याच्या मंदिराच्या रचनेशी जुळणारी आहेत. यावरून मंदिर उभारणीची सखोल योजना कशी बनवली होती, हे लक्षात येते.

नक्षीकाम न केलेले दगडी खांब आणि त्यांना उभारण्यासाठी बनवलेले मातीचे रॅम्प आजही परिसरात विखुरलेले आढळतात. हे मंदिर ११व्या शतकात परमार वंशाच्या स्थापत्यकलेच्या प्रगतीचे ठोस उदाहरण आहे. मंदिराच्या रचनेतील मोठे दगड, विस्तीर्ण दरवाजे, कोरबेल शैलीतील छत, तसेच संरचनात्मक वैशिष्ट्ये, ही सर्व परमार राजवटीच्या स्थापत्य शैलीशी सुसंगत आहेत. भूमिज स्थापत्यशैली आता प्रचलनात नाही. त्यामुळे भोजेश्वर महादेव मंदिर हे जीवंत भूमिज शैलीतील फार थोड्या उर्वरित मंदिरांपैकी एक आहे आणि म्हणूनच ते भारताच्या सांस्कृतिक वारशाचे एक महत्त्वाचे प्रतीक मानले जाते.