भारत केवळ आपल्या सांस्कृतिक विविधतेसाठीच ओळखला जात नाही, तर जैवविविधतेचे एक अद्वितीय केंद्र म्हणूनही परिचित आहे. उत्तर दिशेला हिमाच्छादित हिमालयापासून ते दक्षिणेकडील सदाहरित वर्षावनांपर्यंत, पश्चिमेकडील तप्त वाळवंटापासून ते पूर्वेकडील दमट आणि दलदली मॅंग्रोव्हपर्यंत — भारताचा प्रत्येक कोपरा अनोख्या परिसंस्थेचे उदाहरण आहे. या परिसंस्थांमध्ये लाखो वन्यजीव नांदतात, जे केवळ निसर्गाच्या सौंदर्याला प्राणवान करत नाहीत तर पर्यावरणीय संतुलनातही महत्त्वाची भूमिका बजावतात. याच जबाबदारीसोबत भारत दरवर्षी संपूर्ण जगाचे लक्ष जैवविविधतेसमोरील वाढत्या संकटाकडे वेधतो. कारण वन्यजीवांच्या लुप्त होण्याची चिंताजनक स्थिती ही केवळ भारतापुरती मर्यादित नसून जागतिक पातळीवर आहे.
आज आपण सहाव्या ‘मास एक्स्टिंक्शन’ म्हणजे सामूहिक विलुप्तीच्या उंबरठ्यावर उभे आहोत. पृथ्वीने याआधीच ५ विलुप्ती अनुभवल्या आहेत. जर विद्यमान परिस्थिती कायम राहिली तर मानवी कृतींमुळे सहावे विलुप्तीकरण होऊ शकते. संयुक्त राष्ट्रांनी देखील चेतावणी दिली आहे की पुढील काही दशकांत दहा लाख प्रजाती नष्ट होऊ शकतात. लिव्हिंग प्लॅनेट रिपोर्टमध्ये म्हटले आहे की १९७० ते २०१६ या काळात पृथ्वीवरील वन्यजीव संख्येत — विशेषतः कशेरुकी प्रजातींमध्ये — सरासरी ६८ टक्क्यांची घट झाली आहे. हा आकडा आपल्याला विचार करण्यास भाग पाडतो की आता आपल्या निसर्गाचे रक्षण करण्यासाठी पावले उचलणे किती आवश्यक आहे.
हेही वाचा..
भारताची अर्थव्यवस्था गुंतवणूक वाढल्याने मजबूत
तर पाकचा इतिहास, भूगोल बदलून जाईल
देशाला पुन्हा आत्मस्वरूपात उभे करण्याची गरज
हिंसक उद्रेकांमध्ये इच्छित बदल घडवण्याची शक्ती नसते; लोकशाहीमुळेच आमूलाग्र बदल!
ही वस्तुस्थिती कोणीही नाकारू शकत नाही की वन्यजीव पर्यावरणीय संतुलन राखण्यात मोलाची भूमिका बजावतात. वन्यजीव जीवन निसर्गातील विविध नैसर्गिक प्रक्रियांना स्थिरता देतो. वन्यजीवांचे महत्त्व अनेक प्रकारे स्पष्ट होते — पर्यावरणातील संतुलन राखणे, आर्थिक लाभ देणे, वैज्ञानिक संशोधनाला चालना देणे आणि जैवविविधतेचे रक्षण करणे यामध्ये. अनेक देशांनी तर आपल्या पर्यटन क्षेत्राचा विकास आपल्या नैसर्गिक वन्यजीवांच्या आधारावर केला आहे. त्यामुळेच वन्यजीवांचे संवर्धन करण्यासाठी समाजामध्ये संदेश पोहोचवणे आवश्यक ठरते. या उद्देशाने भारतात दरवर्षी २ ऑक्टोबर ते ८ ऑक्टोबर या कालावधीत वन्यजीव सप्ताह साजरा केला जातो.
वन्यजीव सप्ताहाची सुरुवात १९५२ मध्ये करण्यात आली, भारतीय प्राण्यांचे जीवन वाचविण्याच्या या महान उद्देशाने काही महत्त्वपूर्ण पावले उचलली गेली. यात भारतातील कोणत्याही प्रजातीला नामशेष होण्यापासून वाचवण्याची योजना तयार करणे याचा समावेश होता. भारतामध्ये पहिल्यांदा लुप्त होत चाललेल्या वन्यजीवांच्या संवर्धनासाठी ७ जुलै १९५५ रोजी ‘वन्य प्राणी दिवस’ साजरा करण्यात आला. नंतर हा दिवस दरवर्षी २ ऑक्टोबरपासून संपूर्ण आठवडाभर ‘वन्य प्राणी सप्ताह’ म्हणून साजरा केला जाऊ लागला. भारतात १९५६ पासून सातत्याने वन्य प्राणी सप्ताह साजरा केला जात आहे.
दक्षिण भारतात पेरियार वन्यजीव अभयारण्य, बांदीपूर राष्ट्रीय उद्यान आणि मुदुमलई वन्यजीव अभयारण्य ही जंगलांच्या आजूबाजूला व जंगलांत वसलेली आहेत. भारत अनेक राष्ट्रीय उद्यानांचे व वन्यजीव अभयारण्यांचे घर आहे, जे आपल्या वन्यजीवांची विविधता, त्यांचे अनोखे स्वरूप आणि जैवविविधतेतील उत्कृष्टतेचे दर्शन घडवतात. सध्या भारतात ८९ राष्ट्रीय उद्याने, १३ जैव-आरक्षित क्षेत्रे आणि ४०० हून अधिक वन्यजीव अभयारण्ये आहेत. ही स्थळे बंगाल वाघ, आशियाई सिंह, भारतीय हत्ती, भारतीय गेंडा, दुर्मिळ पक्षी आणि इतर वन्यजीव पाहण्यासाठी सर्वोत्तम आहेत. यावरून भारतात निसर्ग आणि वन्यजीव संवर्धनाला दिलेले महत्त्व अधोरेखित होते.
