शंखपुष्पी ही एक प्राचीन आणि प्रभावी आयुर्वेदिक औषधी आहे, जी हजारो वर्षांपासून मेंदूसाठी टॉनिक म्हणून वापरली जात आहे. हे एक लहानसं, जमिनीवर पसरून वाढणारं वनस्पती आहे. त्याचे निळे किंवा पांढरे फुल शंखासारखे दिसतात, म्हणूनच त्याला “शंखपुष्पी” असं नाव दिलं गेलं आहे. ही औषधी केवळ स्मरणशक्ती आणि एकाग्रता वाढवण्यासाठीच उपयुक्त नाही, तर मेंदूला थंडावा आणि मनाला शांतता देणारीही आहे.
आजच्या धावपळीच्या आणि ताणतणावाच्या जीवनशैलीत शंखपुष्पीचं नियमित सेवन अत्यंत फायदेशीर मानलं जातं. ही जडीबुटी बुद्धी, स्मरणशक्ती आणि एकाग्रता वाढवण्यास मदत करते. वाढत्या वयात स्मरणशक्ती कमी होत असताना देखील ही औषधी अत्यंत परिणामकारक ठरते. आयुर्वेदनुसार शंखपुष्पी मेंदूला पोषण देते आणि मानसिक ताण, चिंता, नैराश्य (डिप्रेशन) तसेच अल्झायमर सारख्या विकारांपासून आराम मिळवून देते. ही मज्जासंस्थेला शांत करते, ज्यामुळे झोप सुधारते आणि मन प्रसन्न राहतं.
शंखपुष्पीचा उपयोग केवळ मानसिक आरोग्यासाठीच नव्हे तर अनेक शारीरिक आजारांमध्येही केला जातो. मूत्रविकारांमध्ये ही औषधी अत्यंत प्रभावी आहे. लघवी करताना होणारी जळजळ, वेदना किंवा अडथळा यांसारख्या समस्यांमध्ये शंखपुष्पीचं चूर्ण दूध, मध किंवा ताकासोबत घेणं लाभदायक ठरतं. यामध्ये असलेले नैसर्गिक घटक रक्त शुद्ध करतात आणि हृदयासाठी संरक्षण कवचासारखं काम करतात. त्यामुळे ब्लड क्लॉट आणि हार्ट ब्लॉक सारख्या समस्यांचा धोका कमी होतो. मृगीच्या रुग्णांना शंखपुष्पीचा रस आणि मध एकत्र करून देणं लाभदायक मानलं जातं. मधुमेहात याचं चूर्ण सकाळ-संध्याकाळ पाणी किंवा गायीच्या साजूक तुपासोबत घेतल्यास साखर नियंत्रणात राहते.
याशिवाय ही औषधी रक्ताची उलटी, नाकातून रक्तस्राव (नाकसीर) आणि पांडुरोग (पीलिया) यामध्येही आराम देते.
जर कोणाला रक्ताची उलटी किंवा नाकातून रक्त येत असेल, तर शंखपुष्पीचा रस दुब गवत आणि गिलोयच्या रसासोबत घेतल्यास त्वरित फायदा होतो. शंखपुष्पीचा उपयोग त्वचेसाठीही केला जातो. तिच्या फुलांचा रस चेहऱ्यावरील सुरकुत्या कमी करतो आणि त्वचेला तरुण आणि तजेलदार ठेवतो. पोटाशी संबंधित विकार पेचिश, बवासीर आणि पांडुरोग यांमध्येही ती एक नैसर्गिक औषधासारखी कार्य करते. तथापि, शंखपुष्पीचं सेवन मर्यादित प्रमाणातच करावं. जास्त प्रमाणात घेतल्यास पोटदुखी किंवा थोडी झोप येणं अशा लक्षणांचा त्रास होऊ शकतो. गर्भवती महिला आणि लहान मुलांनी ती वैद्याच्या सल्ल्यानेच घ्यावी.
