आणीबाणीच्या काळात राष्ट्र सेविका समितीचे योगदान

एका बाजूला स्वत:ला सर्वशक्तिमान मानणाऱ्या स्त्रीने – इंदिरा गांधी – यांनी आपल्या राजकीय अस्तित्वासाठी संपूर्ण लोकशाहीला आव्हान दिलं, तर दुसऱ्या बाजूला सर्वसामान्य स्त्रिया या संकटाविरुद्ध खंबीर उभ्या राहिल्या. ही खरी ‘शक्ती’ होती. केवळ प्रतिकाराची नाही, तर आशेची, आधाराची आणि स्वाभिमानाचीही.

१९७५ साली देशात इंदिरा गांधी यांनी अचानकपणे आणीबाणी जाहीर केली. या निर्णयामुळे संपूर्ण देशात भीतीचं आणि अस्वस्थतेचं वातावरण निर्माण झाले. अनेक कुटुंबं अडचणीत सापडली, तर सामान्य जनतेचे मुलभूत हक्कच काढून घेण्यात आले. मात्र या संकटातही एक नव्या प्रकारची ऊर्जा उमटत होती ती म्हणजे ‘स्त्रीशक्ती’.

या काळात असंख्य महिलांनी विविध पातळ्यांवर आपली भूमिका बजावली. काही महिला थेट रस्त्यावर उतरून आंदोलनात सहभागी झाल्या. काहींनी भूमिगत कार्यकर्त्यांना अन्न, आश्रय आणि साहाय्य दिलं. तर अनेक महिलांनी आपल्या घरातूनच आवाज उठवला नवऱ्यांच्या, मुलांच्या, भावांच्या पाठिशी ठामपणे उभं राहत त्या ‘क्रांती’च्या भागीदार झाल्या.

१९७५ मध्ये देशात लागू झालेल्या आणीबाणीमुळे भारतातील अनेक कुटुंबांपुढे नव्या प्रकारच्या जबाबदाऱ्यांची आणि आव्हानांची मालिका उभी राहिली. अनेक कुटुंबांतले पुरुष सदस्य जे मुख्यतः कुटुंबाचे आर्थिक आधार होते ते MISA कायद्यांतर्गत अटकेत गेले किंवा भूमिगत झाले. या परिस्थितीत त्यांच्या अनुपस्थितीत महिलांनी घराची जबाबदारी स्वतःच्या खांद्यावर घेतली आणि तिचे योग्य प्रकारे व्यवस्थापन केले.

या काळात महिलांनी केवळ घराचं नव्हे, तर कुटुंबाचे संपूर्ण सामाजिक आणि भावनिक रक्षणही अत्यंत धैर्याने पार पाडले. उत्पन्नाची अनिश्चितता, मुलांचे शिक्षण, घरगुती खर्च, आवश्यक वस्तूंची व्यवस्था या सर्व गोष्टी त्यांनी आत्मविश्वासाने हाताळल्या. पन्नास वर्षांपूर्वी ही भूमिका त्यांनी पारंपरिक चौकटींपलीकडे जाऊन निभावली होती आणि त्यामुळे त्यांचा सामाजिक सहभाग अधिक व्यापक झाला.

तसेच काही महिलांनी भूमिगत कार्यकर्त्यांना आधार देऊन, आपल्या घरांना प्रतिकाराच्या केंद्रांमध्ये रूपांतरित केले. त्यांचा सहभाग हा शांत, संयमशील होता. जो केवळ सार्वजनिक निदर्शनांपुरता मर्यादित नव्हता, तर सामाजिक परिवर्तनाच्या गाभ्याशी जोडलेला होता.

या महिलांनी भावनिक स्थैर्य आणि कुटुंबाच्या मनोबलाची जबाबदारीही स्वतःच्या खांद्यावर घेतली. संकटाच्या काळात त्यांनी जे संयम, आशावाद आणि जिद्द दाखवली, तीच त्यांच्या प्रतिकाराची खरी ओळख ठरली. अनेक महिलांनी आपल्या अटकेत असलेल्या पती, मुलं वा भावांना जशी साथ दिली, तशीच साथ संपूर्ण समाजाला दिली.

त्यामुळे, आणीबाणीच्या काळातील महिलांचे योगदान केवळ कौटुंबिक जबाबदाऱ्यांपुरते नव्हते, तर ते व्यापक सामाजिक आणि राजकीय प्रक्रियेचा भाग होते. त्यांनी दाखवलेली धैर्यशील, शांत, पण परिणामकारक भूमिका ही भारताच्या लोकशाही इतिहासातील एक महत्त्वपूर्ण आणि प्रेरणादायी अध्याय ठरतो कारण लाखों घरे हुकूमशाहीविरोधी लढ्याची जिवंत केंद्रे ठरली.

राष्ट्र सेविका समिती ही एक स्त्रियांची राष्ट्रवादी संघटना असून तिची स्थापना १९३६ साली झाली. राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाशी तत्त्वतः जोडलेली ही संस्था महिलांमध्ये राष्ट्रभक्ती, सेवाभाव, शारीरिक क्षमता आणि चारित्र्यशील नेतृत्व वाढवण्यासाठी काम करते . समितीने १९७५ च्या आणीबाणीच्या काळात, अनेक पातळ्यांवर महत्त्वपूर्ण आणि धोके पत्करून प्रतिकाराचे कार्य पार पाडले.

आणीबाणी लागू झाल्यानंतर MISA कायद्यांतर्गत अनेक सत्याग्रही, कार्यकर्ते आणि त्यांच्या परिवारांवर अन्याय झाला. राष्ट्र सेविका समितीने या कार्यकर्त्यांच्या कुटुंबांना पाठिंबा देण्यासाठी “सर्वतोपरी मदत” केली. गरजू कुटुंबांपर्यंत आवश्यक वस्तू पोहोचवण्यासाठी, सेविकांनी घरोघरी जाऊन वस्तू जमा केल्या आणि गरजेनुसार त्या वितरित केल्या. जरी यासंबंधीचे तपशीलवार लिखित पुरावे कमी आहेत.

या काळात सार्वजनिक सभा व राजकीय मेळावे यावर बंदी होते. अशा परिस्थितीत समितीने आपली पूर्वीपासून चालू असलेली शारीरिक व्यायाम, भजन-जप यांसारखी सांस्कृतिक व धार्मिक बैठकं ‘गुप्त शाखा’ म्हणून वापरण्याचे धोरण स्वीकारले. या वरवर साध्या वाटणाऱ्या मेळाव्यांतून महिलांनी सुरक्षित संवाद साधला, गुप्त संदेश पोहोचवले आणि कार्यकर्त्यांमध्ये समन्वय राखला. पत्रके वाटणे, संदेश पोचवणे, आश्रय देणे अशा महत्त्वपूर्ण गोष्टी गुप्तपणे केल्या.

यापलीकडे समितीच्या सेविकांनी प्रत्यक्ष सत्याग्रह आंदोलनात भाग घेतला आणि शांततापूर्ण निदर्शने केली. भूमिगत झालेल्या कार्यकर्त्यांना आश्रय देणे, सुरक्षित जागा पुरवणे ही कामं त्यांनी जबाबदारीने पार पाडली. ही कृती अत्यंत धोकादायक होती, कारण ती थेट राज्याच्या दडपशाहीविरुद्ध उभी ठाकलेली होती.

या सगळ्या कार्यातून स्पष्ट होतं की, राष्ट्र सेविका समितीने केवळ सहानुभूती दाखवली नाही, तर प्रत्यक्ष, सशक्त आणि कल्पक मार्गाने शासनाच्या दडपशाहीला विरोध केला. त्यांनी स्त्रीशक्तीचा उपयोग केवळ सेवेसाठीच नाही, तर प्रतिकारासाठीही प्रभावीपणे केला. त्यामुळे आणीबाणीच्या इतिहासात त्यांच्या ‘अदृश्य’ योगदानाला योग्य ते स्थान मिळणं आवश्यक आहे.

१९७५ मध्ये लागू झालेल्या आणीबाणीच्या काळात देशभरात राजकीय मतभेद आणि विरोध दडपण्यासाठी शासनाने कठोर कारवाई केली. या कारवाईत महिलाही मोठ्या प्रमाणावर प्रभावित झाल्या. राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या कार्यकर्त्यांमध्ये MISA अंतर्गत अटक झालेल्या २३,०१५ व्यक्तींमध्ये ७७ महिलांचाही समावेश होता. या महिलांची अटक ही केवळ त्यांचा सत्याग्रहातील सहभाग, भूमिगत चळवळीतील सहभागामुळे झाली नव्हती, तर ती त्यांची स्वतंत्र राजकीय जाणीव दर्शवणारी होती. अटक झालेल्या महिलांमध्ये शाही घराण्यांतील व्यक्ती, राजकीय नेत्या, विद्यार्थी आणि सामान्य गृहिणी यांचा समावेश होता. जे सामाजिक स्तरांच्या पलीकडे असलेल्या संघर्षाची साक्ष देतात.

तिहार तुरुंगात राजेशाही वंशाच्या गायत्री देवींना खिसेकापू किंवा वेश्यांबरोबर एकाच ठिकाणी ठेवण्यात आले. तुरुंगातील स्थिती अनेक वेळा कठोर आणि अमानुष होती. काही महिला कैद्यांना आरोग्याच्या समस्यांवर देखील आवश्यक उपचार मिळाले नाहीत. स्नेहलता रेड्डी यांना दम्याचा त्रास असूनही त्यांना एकांतवासात ठेवण्यात आले आणि उपचार नाकारण्यात आले.

गायत्रीदेवी यांनी तिहार तुरुंगात मुला-मुलींना शिकवण्याचे उपक्रम, खेळांचे आयोजन आणि अन्य सांस्कृतिक उपक्रम राबवले. हे उपक्रम केवळ वेळ घालवण्याचे साधन नव्हते, तर त्यांनी कैद्यांमध्ये सहकार्याची भावना निर्माण केली, मनोबल उंचावले आणि कारावासातही सृजनशील प्रतिकाराची शक्यता सिद्ध केली. महिला कैद्यांनी एकमेकांमध्ये एक विश्वासाचे आणि सामंजस्याचे जाळं तयार केलं, ज्यातून प्रतिकाराची नवीन ऊर्जा निर्माण झाली.

तुरुंगवासाने, राज्याच्या दडपशाहीपलीकडे, एक सामाजिक परिवर्तनाची प्रक्रिया सुरू केली. भिन्न वर्ग, जाती, भाषावार, आर्थिक स्तरातून आलेल्या महिलांनी एकत्र राहून एकमेकांच्या अनुभवातून शिकण्याची आणि संघर्षाची एक सामूहिक ओळख निर्माण केली. राज्याच्या दबावात तयार झालेली ही एकजूट ही दडपशाहीला प्रत्युत्तर देणाऱ्या एकात्म शक्तीचे प्रतीक होती. या साऱ्या अनुभवांमधून हे स्पष्ट होतं की, तुरुंगातील महिलांनी केवळ परिस्थितीला तोंड दिलं नाही, तर त्याचा रूपांतर एका सृजनशील, सामूहिक प्रतिकारात केलं. त्यांनी ज्या प्रकारे मनोबल, एकजूट आणि धैर्य दाखवलं, ते आणीबाणीच्या इतिहासातील एक महत्त्वपूर्ण, पण अनेकदा दुर्लक्षित, अध्याय आहे.

कारावास, जे मतभेद दडपण्यासाठी वापरलं गेलं, तेच अखेर लोकशाही आणि स्वातंत्र्याच्या जिवंत मूल्यांना पोसणाऱ्या प्रतिकाराची जमीन ठरली. या स्त्रियांनी जो धैर्यशील, सुसंघटित आणि सशक्त प्रतिकार केला, त्याने भविष्यातील पिढ्यांसाठी प्रेरणादायी वारसा निर्माण केला.

अंजलीताई देशपांडे या अखिल भारतीय विद्यार्थी परिषदेच्या (ABVP) सक्रिय कार्यकर्त्या होत्या. आणीबाणीच्या काळात, त्यांनी पुण्यातील विद्यार्थी सत्याग्रह मोहिमा आयोजित करण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. विशेषतः, त्यांनी सेंट मीरा कॉलेजमध्ये मुलींच्या तुकडीचे नेतृत्व केले, जिथे त्यांना इतर विद्यार्थी सत्याग्रहींसह अटक करण्यात आली. त्यानंतर त्यांना पुण्यातील येरवडा तुरुंगात १ ते ३ महिन्यांची शिक्षा झाली. येरवडा तुरुंगात सुमारे २५० महिला आंदोलक मोठ्या संख्येने होत्या. आणीबाणीनंतरही, अंजली देशपांडे यांनी आपले समर्पण कायम ठेवले. आज, त्या ‘दृष्टी’ या संस्थेत सक्रिय आहेत, जी भारतातील महिलांच्या समस्यांशी संबंधित माहिती गोळा करणे, दस्तऐवजीकरण करणे आणि संशोधन करण्यावर लक्ष केंद्रित करते, ज्यामुळे त्यांचे भाषण स्वातंत्र्यासाठीचे कार्य सुरू आहे.

जयंतीबेन मेहता या एक प्रभावशाली आणि धैर्यशील नेतृत्व म्हणून पुढे आल्या. विशेषतः मुंबईत त्यांनी महिलांचा एक सक्रिय गट उभा करून संघटित सत्याग्रहाचं नेतृत्व केलं. डिसेंबर १९७५ मध्ये त्यांनी शासनाच्या दडपशाही निर्णयांना अहिंसात्मक मार्गाने थेट आव्हान देत महिलांच्या मोर्चांचे आयोजन केलं. तुरुंगवासाच्या काळातही त्यांनी अन्य महिला कैद्यांमध्ये आशा, जिद्द आणि संघटनात्मक जाणीव जागृत ठेवली. आणीबाणी संपल्यानंतर, जयंतीबेन मेहता यांचे सामाजिक भान आणि राजकीय कार्य पुढेही सक्रीय राहिली. पुढे त्या जनता पक्षाच्या तिकिटावर लोकसभेसाठी निवडून आल्या आणि त्यांनी खासदार म्हणून देशसेवेला वाहून घेतलं.

हे ही वाचा:

छत्तीसगडमध्ये ‘गजरथ यात्रा’ सुरू, जाणून घ्या हत्तींशी त्याचा काय आहे संबंध?

अहमदाबादमध्ये १४८व्या रथयात्रेची तयारी जोमात

वारसाहक्काने गादी मिळू शकते, पण बुद्धी नाही

मोदींच्या प्रयत्नाने योग मदरशांपर्यंत पोहोचला

ग्वाल्हेरच्या राजमाता विजयाराजे सिंधिया आणि जयपूरच्या महाराणी गायत्री देवी या दोन्ही प्रमुख राजकीय व्यक्ती आणि तत्कालीन खासदार होत्या, ज्यांना आणीबाणीच्या काळात इंदिरा गांधींनी तुरुंगात टाकले. विजयाराजे सिंधिया आणि गायत्री देवींसोबत तिहार तुरुंगात कोठडी वाटून घेतली. गायत्री देवींना जुलै १९७५ मध्ये परकीय चलन संवर्धन आणि तस्करी प्रतिबंधक कायद्याखाली (COFEPOSA) अटक करण्यात आली, वरवर पाहता कर कायद्यांचे उल्लंघन केल्याच्या आरोपाखाली, आणि त्यांनी तिहार तुरुंगात साडेपाच महिने घालवले. त्यांच्या शाही पार्श्वभूमी आणि राजकीय स्थानामुळेही त्यांना तुरुंगात टाकण्यात आले, ज्यामुळे दडपशाहीची व्यापकता दिसून येते, जी अगदी उच्चभ्रूंनाही प्रभावित करत होती. गायत्री देवींच्या “अ प्रिन्सेस रिमेम्बर्स” या आत्मचरित्रात त्यांच्या तुरुंगवासाचे वैयक्तिक वर्णन आहे, ज्यात त्यांनी मुलांना शिकवण्याचे आणि इतर महिला कैद्यांसाठी क्रिकेट व बॅडमिंटनसारखे मनोरंजक उपक्रम आयोजित करण्याचे त्यांचे प्रयत्न तपशीलवार सांगितले आहेत. त्यांना अखेरीस डिसेंबर १९७५ मध्ये पॅरोलवर सोडण्यात आले. त्यांना सुटकेसाठी राजकारणातून माघार घेत असल्याचे पत्र लिहून दयावे लागले.

या प्रमुख व्यक्तींव्यतिरिक्त, आणीबाणीविरोधी कारवायांसाठी अनेक इतर महिलांना तुरुंगात टाकण्यात आले होते. यात श्रीलता स्वामिनाथन यांचा समावेश होता. तसेच, प्रमिला दंडवते, अहिल्या रंगणेकर, कमल देसाई आणि सुमतीबाई सुकळीकर यांसारख्या इतर कार्यकर्त्यांनाही तुरुंगात टाकण्यात आले होते. स्त्रीवादी कार्यकर्त्या डॉ. रंजना कुमारी, ज्या दिल्लीत विद्यार्थिनी असताना भूमिगत सक्रियतेत सामील होत्या, त्यांनाही तुरुंगवासाचा धोका होता.

आणीबाणीच्या काळात महिलांच्या भूमिकेकडे पाहिलं तर एक मोठा विरोधाभास दिसतो. पंतप्रधान इंदिरा गांधी या स्वतः महिला असूनही, त्यांनी आणीबाणीचं समर्थन करताना ‘भारत माता’सारख्या प्रतिमांचा वापर केला. त्या म्हणायच्या की देशाचं रक्षण करणं म्हणजे आईसारखी जबाबदारी आहे, आणि त्यामुळे आणीबाणी ही गरजेची आहे. त्यांनी हे सगळं आंतरराष्ट्रीय महिला वर्षाशीही जोडून दाखवलं, जेणेकरून लोकांना हे योग्य आणि नैतिक वाटावं. म्हणजेच, त्यांनी आपल्या निर्णयाला मातृत्वासारख्या भावना लावून लोकांच्या मनात ते योग्य ठरवण्याचा प्रयत्न केला. प्रत्यक्षात महिलांनी फक्त गप्प बसून हे सगळं स्वीकारलं नाही. अनेक महिला रस्त्यावर उतरल्या, निदर्शने केली, भूमिगत कार्यकर्त्यांना मदत केली, तर काहींनी घरात राहून कुटुंबांना आधार दिला. त्यामुळे आणीबाणीच्या काळात स्त्रिया केवळ प्रतीक नव्हत्या, तर त्या खर्‍या अर्थानं संघर्ष करणाऱ्या आणि लढणाऱ्या होत्या.

कोणत्याही संघर्षात प्रामुख्याने पुरुषांचा मोठा सहभाग असतो. मात्र आणीबाणीत सर्वसामान्य महिलांनी आपल्या ठायी असलेल्या अद्भुत आणि विलक्षण मातृशक्तीचे दर्शन घडविले. या विलक्षण सहभागाची औपचारिक नोंद फारशी झाली नसली तरी लोकशाहीप्रेमी भारतीय जनता पुरुषांच्या खांद्याला खांदा लावून लढणाऱ्या माताभगिनींविषयी कायम उपकृत राहील.