तिबेटी बौद्ध धर्मगुरू दलाई लामा यांचा ९०वा जन्मदिवस ६ जुलै रोजी साजरा होतो आहे. ‘दलाई लामा’ हे एक नाव नसून एक पदवी आहे. सध्या जे दलाई लामा आहेत, त्यांचे खरे नाव तेनजिन ग्यात्सो उर्फ लामो धोंडुप आहे. १९५९ मध्ये चीनने तिबेटवर कब्जा केला आणि तिबेटी बौद्धांवर अत्याचार सुरू केले. त्यानंतर दलाई लामा हजारो अनुयायांसह भारतात आले, आणि तेव्हापासून आजपर्यंत बरीच परिस्थिती बदलली असली, तरीही तिबेटच्या स्वातंत्र्याचा मुद्दा आजही तितकाच सांगोपांग आणि भारतासाठीही महत्त्वाचा आहे.
जन्मदिवसाच्या काही दिवस आधीच तेनजिन ग्यात्सो यांनी पुढील उत्तराधिकारीच्या निवडीबाबत संकेत दिले, ज्यामध्ये त्यांनी स्पष्ट केले की, त्यांचे ट्रस्ट ‘गादेन फोडरंग’ त्यांचा उत्तराधिकारी ठरवेल. यामुळे स्पष्ट झाले की शेकडो वर्षांपासून चालत आलेली परंपरा पुढेही सुरु राहणार आहे. दलाई लामा हे तिबेटी बौद्ध धर्मातील ‘गेलुग’ पंथाचे सर्वोच्च धर्मगुरू मानले जातात. ते तिबेटी बौद्ध समाजासाठी सर्वोच्च आध्यात्मिक शक्ती आणि तिबेटी ओळखीचे प्रतीक मानले जातात. ही उपाधी प्रथम १५७८ मध्ये मंगोल सम्राट अल्तान खान यांनी सोनम ग्यात्सो यांना दिली होती. मात्र त्यांना तिसरे दलाई लामा मानले गेले, तर त्यांच्याआधीचे दोन धर्मगुरू – गेंदुन द्रब (पहिले) आणि गेंदुन ग्यात्सो (दुसरे) – यांनाही नंतरच्या काळात दलाई लामा म्हणून स्वीकारले गेले.
हेही वाचा..
लोकशाहीवर भारताचा अटूट विश्वास
भारत इनोव्हेशनसह ग्लोबल टेक शर्यतीत सर्वांत पुढे
दलाई लामांच्या निवडीची प्रक्रिया अनेकशे वर्षांपासून पारंपरिक पद्धतीने केली जाते. ही प्रक्रिया ‘पुनर्जन्म’ या तत्त्वावर आधारित आहे. तिबेटी बौद्धांचा विश्वास आहे की प्रत्येक दलाई लामामध्ये त्यांच्या पूर्वसूरींची आत्मा असते – म्हणजेच ते पुनर्जन्म झालेले धर्मगुरू असतात. सध्याच्या दलाई लामांच्या मृत्यूनंतर, अशी धारणा आहे की त्यांची आत्मा नवजात शिशूमध्ये जन्म घेते. माजी दलाई लामांच्या निधनानंतर शोककाळ पाळला जातो आणि नंतर ज्येष्ठ लामांमार्फत संकेत, स्वप्ने, भविष्यवाणी इत्यादींच्या आधारे पुढील दलाई लामांचा शोध घेतला जातो. या शोधात – दलाई लामांच्या अंत्यसंस्कारावेळी चितेच्या धुराची दिशा, त्यांनी मृत्यूपूर्वी पाहिलेली दिशा, असे अनेक संकेत उपयोगी ठरतात. अनेकदा हा शोध काही वर्षेही चालतो.
कधी कधी अनेक लहान मुलांमध्ये दलाई लामाची चिन्हे दिसल्यास त्यांच्या परीक्षा घेतल्या जातात. त्यात पूर्वीच्या दलाई लामांच्या वस्तू ओळखून दाखवण्याची चाचणी घेतली जाते. योग्य मुलाची निवड झाल्यानंतर त्याला बौद्ध धर्म, तिबेटी संस्कृती आणि तत्त्वज्ञानाची सखोल शिक्षण दिले जाते. आतापर्यंत झालेले सर्व दलाई लामा – एक मंगोलिया, एक पूर्वोत्तर भारत, आणि इतर तिबेटमध्ये जन्मले होते. दलाई लामा यांच्या अधिकृत वेबसाईटनुसार, सध्याचे दलाई लामा – तेनजिन ग्यात्सो – यांचा जन्म ६ जुलै १९३५ रोजी किंघई प्रांतातील एका शेतकरी कुटुंबात ‘लामो धोंडुप’ या नावाने झाला होता. पूर्व दलाई लामांच्या निधनानंतर सुमारे चार वर्षांच्या शोधानंतर तिबेटी सरकारने त्यांची निवड केली. त्यांनी पूर्व दलाई लामांच्या वस्तू ओळखून दाखवल्या, त्यानंतर १९४० मध्ये ल्हासातील पोटाला पॅलेसमध्ये त्यांना १४वे दलाई लामा म्हणून मान्यता मिळाली.
