दिंडीची रचना आणि कार्यप्रणाली
वारीला सध्याचे संघटित स्वरूप देण्याचे श्रेय १९व्या शतकातील सरदार हैबतबाबा आरफळकर यांना दिले जाते. त्यांनीच दिंड्यांना क्रमांक देऊन आणि पालखीसोबत घोडे समाविष्ट करून वारीला लष्करी शिस्तीसारखे स्वरूप दिले. दिंडी म्हणजे साधारणपणे एकाच गावातील किंवा एकाच गुरुपरंपरेतील वारकऱ्यांचा समूह. प्रत्येक दिंडीचे नेतृत्व एक ‘दिंडीप्रमुख’ किंवा ‘फडप्रमुख’ करतात. त्यांच्या मदतीला दिंडीचे व्यवस्थापन पाहणारे ‘कारभारी’, शिस्त राखणारे ‘चोपदार’ आणि अभंग-कीर्तनाचे नेतृत्व करणारे ‘विणेकरी’ असतात. प्रत्येक नोंदणीकृत दिंडीला एक विशिष्ट क्रमांक दिला जातो आणि पालखीच्या रथापुढे किंवा मागे चालण्याचे त्यांचे स्थान ठरलेले असते. हा क्रम संपूर्ण वारीदरम्यान काटेकोरपणे पाळला जातो, ज्यामुळे लाखो लोकांच्या गर्दीतही एक सुसूत्रता आणि शिस्त टिकून राहते.
वारकऱ्यांची नोंदणी आणि सहभाग
वारीमध्ये सहभागी होण्याची प्रक्रिया बहुस्तरीय आणि पारंपरिक सामाजिक रचनेवर आधारित आहे. “वारीची नोंदणी कुठे केली जाते?” या प्रश्नाचे उत्तर एकाच ठिकाणी मिळत नाही, कारण ही प्रक्रिया विकेंद्रित आहे. पारंपरिक नोंदणी: सामान्यतः, वारकरी थेट देवस्थान किंवा सरकारकडे नोंदणी करत नाहीत. ते आपापल्या गावातील किंवा परिसरातील दिंडीमध्ये सामील होतात. यासाठी अनेक दिंड्यांमध्ये ‘भिशी’ किंवा ठराविक वार्षिक वर्गणी भरण्याची पद्धत आहे. या शुल्कातून दिंडीतील वारकऱ्यांच्या जेवणाचा, निवासाचा आणि प्रवासातील इतर खर्चाची सोय केली जाते.
देवस्थानकडे दिंडीची नोंदणी: ज्या दिंड्या प्रमुख पालखी सोहळ्याचा (उदा. संत ज्ञानेश्वर महाराज किंवा संत तुकाराम महाराज) भाग बनू इच्छितात, त्या दिंड्यांची नोंदणी संबंधित देवस्थान समितीकडे (श्री संत ज्ञानेश्वर महाराज संस्थान कमिटी, आळंदी किंवा श्री संत तुकाराम महाराज संस्थान, देहू) केली जाते. नोंदणीनंतर त्या दिंडीला अधिकृत क्रमांक आणि पालखी सोहळ्यातील स्थान मिळते. उदाहरणार्थ, संत ज्ञानेश्वर महाराज पालखी सोहळ्यात २८० नोंदणीकृत दिंड्या आहेत, तर संत तुकाराम महाराज पालखी सोहळ्यात ३७७ दिंड्या आहेत.
आधुनिक पद्धती: बदलत्या काळानुसार, काही दिंड्या, विशेषतः शहरी भागातील किंवा आयटी दिंडी सारख्या नवीन समूहांनी, ऑनलाइन नोंदणीची सुविधा सुरू केली आहे. काही दिंड्या सहभागी वारकऱ्यांना ओळखपत्रेही देतात.
यामध्ये ‘दिंडी’ हा एक स्वायत्त घटक म्हणून काम करतो, प्रत्येक वारकऱ्याची ओळख त्याच्या दिंडीशी जोडलेली असते.
दिंडीतील अलिखित नियम आणि शिस्त
वारीतील शिस्त ही कोणत्याही बाह्य नियंत्रणापेक्षा स्वयं-प्रेरित आणि परंपरेवर आधारित आहे. वारकरी एकमेकांना ‘माऊली’ म्हणून संबोधतात, ज्यामुळे आपोआपच जात, लिंग, वय आणि सामाजिक दर्जा यावर आधारित भेद गळून पडतात, समतेची भावना दृढ होते. संपूर्ण दिंडीत एकाच वेळी एकच अभंग एकाच तालात म्हटला जातो. एकीची आणि शिस्तीची भावना निर्माण होते. दिंडीत काही वाद किंवा तंटा निर्माण झाल्यास, त्यावर रात्री मुक्कामाच्या ठिकाणी फडकरी किंवा दिंडीप्रमुख सर्वांच्या संमतीने निर्णय घेतात. याशिवाय, वारकरी संप्रदायाच्या शिकवणुकीनुसार, वारीदरम्यान सर्व वारकरी सात्विक आहार घेतात. ही स्वयं-शिस्तच लाखो लोकांच्या या सोहळ्याला यशस्वी करते.
प्रवासातील व्यवस्थापन – एक चालते-फिरते शहर
वारीचा सुमारे २१ दिवसांचा पायी प्रवास म्हणजे अक्षरशः एका ‘चालत्या-फिरत्या शहरा’चे व्यवस्थापन करण्यासारखे आहे. लाखो लोकांच्या निवासापासून ते भोजनापर्यंत आणि स्वच्छतेपासून ते आरोग्यापर्यंत, प्रत्येक गोष्टीचे नियोजन पारंपरिक आणि आधुनिक पद्धतींच्या समन्वयातून केले जाते. हे व्यवस्थापन ‘स्वयं-पूर्णता’ आणि ‘परस्परावलंबन’ या दोन तत्त्वांवर आधारलेले आहे.
मुक्काम व्यवस्थापन (पालखी तळ)
पालखीच्या प्रत्येक दिवसाचा प्रवास आणि रात्रीचा मुक्काम (पालखीतळ) यांचे वेळापत्रक अनेक वर्षांपासून ठरलेले आहे. ही ठिकाणे निवडण्यामागे ऐतिहासिक, पारंपरिक आणि सोयी-सुविधांची उपलब्धता हे प्रमुख निकष आहेत. ऐतिहासिक आणि पारंपरिक संदर्भ: अनेक मुक्कामाची ठिकाणे ही त्या-त्या संतांच्या जीवनातील महत्त्वाच्या घटनांशी किंवा वास्तव्याशी निगडीत आहेत. उदाहरणार्थ, निरा नदीतील शाही स्नान किंवा बाजीराव विहिरीवरील रिंगण यांसारख्या परंपरांमुळे त्या ठिकाणांना विशेष महत्त्व प्राप्त झाले आहे. ही ठिकाणे अनेक पिढ्यांपासून ठरलेली असल्याने, ती वारकऱ्यांच्या श्रद्धेचा भाग बनली आहेत.
यजमान गावांची सेवा परंपरा: पालखी मार्गावरील गावे वारकऱ्यांचे स्वागत आणि आदरातिथ्य करणे ही आपली सामाजिक आणि धार्मिक जबाबदारी समजतात. या ‘सेवा’ परंपरेमुळेच लाखो वारकऱ्यांच्या निवासाची आणि भोजनाची सोय शक्य होते.
दिंडीचे स्वयंपाकघर: प्रत्येक दिंडी स्वतःच्या जेवणाची सोय करते आणि त्यासाठी लागणारे सर्व साहित्य सोबत घेऊन चालते. दिंडीसोबत एक किंवा अधिक मालवाहू ट्रक असतात. ज्यात धान्य, डाळी, भाजीपाला, गॅस सिलिंडर आणि स्वयंपाकाची मोठी भांडी असतात. दिंडीतील काही सदस्य किंवा स्वयंसेवक दररोज मुक्कामाच्या ठिकाणी लवकर पोहोचून तात्पुरते स्वयंपाकघर उभारतात आणि हजारो वारकऱ्यांसाठी स्वयंपाक तयार करतात. विशेष म्हणजे, अनेक दिंड्यांमध्ये दररोजचा स्वयंपाक ठरलेला असतो आणि तो वर्षानुवर्षे पाळला जातो.
अन्नछत्र आणि ‘फिरता बाजार’: दिंडीत नोंदणी नसलेले किंवा स्वतंत्रपणे चालणारे हजारो वारकरी असतात. त्यांच्यासाठी आणि इतर सर्वांसाठी स्थानिक ग्रामस्थ, सामाजिक आणि धार्मिक संस्था अन्नदान करतात. यालाच ‘अन्नछत्र’ म्हटले जाते. याशिवाय, वारीसोबत एक ‘फिरता बाजार’ सुद्धा प्रवास करतो. यात चहा-नाश्त्याच्या गाड्या, फळविक्रेते, तसेच दैनंदिन गरजेच्या वस्तू (उदा. कंगवा, साबण, टॉर्च) विकणारे छोटे व्यावसायिक असतात. अलीकडे मोबाईल चार्जिंगची सुविधा देणारे व्यावसायिकही या बाजारात दिसतात. हा फिरता बाजार स्थानिक अर्थव्यवस्थेला मोठी चालना देतो आणि रोजगार निर्माण करतो. वारकऱ्यांचे दैनंदिन जीवन आणि स्वच्छता
दिनचर्या: पहाटे ३ ते ४ च्या सुमारास उठून प्रातःविधी आटपणे, स्नान करणे आणि पहाटे ५:३० ते ६ वाजता होणाऱ्या काकड आरतीनंतर पालखीसोबत चालायला सुरुवात करणे, हा नित्यक्रम असतो. दुपारच्या जेवणानंतर थोडा विसावा आणि रात्री मुक्कामाच्या ठिकाणी कीर्तन, भजन आणि जागरणात सहभागी होणे, अशी दिनचर्या असते.
स्नान आणि कपडे धुणे: वारकरी मार्गावरील नद्या, ओढे, विहिरी किंवा प्रशासनाने पुरवलेल्या पाण्याच्या टँकरवर स्नान करतात आणि आपले कपडे धुतात. महिला वारकऱ्यांसाठी अनेकदा स्वतंत्र व्यवस्था नसते, तरीही परस्पर आदराच्या, विश्वासाच्या आणि सुरक्षिततेच्या वातावरणामुळे महिला वारीमध्ये निर्धोकपणे सामील होतात. सहभाग मोठा असतो. मात्र, लाखो लोकांच्या उपस्थितीमुळे पाण्याची उपलब्धता आणि स्वच्छतेची मोठी समस्या निर्माण होते. प्रशासन तात्पुरती स्वच्छतागृहे उभारते, पण ती अपुरी पडतात आणि त्यांची अवस्थाही चांगली नसते, ज्यामुळे अनेक वारकऱ्यांना उघड्यावर शौचास जावे लागते. ही वारीसमोरील एक गंभीर समस्या आहे.
या संपूर्ण व्यवस्थेवरून हे स्पष्ट होते की, दिंडी हा एक ‘स्वयं-पूर्ण’ घटक असला तरी, तो स्थानिक समाज आणि प्रशासनाच्या सहकार्यावर अवलंबून आहे. दिंडी स्वतःचे अन्न, पाणी आणि निवाऱ्याचे साहित्य सोबत घेऊन चालते. पण मुक्कामासाठी जागा, अतिरिक्त पाणी, सुरक्षा आणि आरोग्य सुविधांसाठी ती बाह्य घटकांवर अवलंबून असते. हे परस्परावलंबन वारीच्या यशस्वी व्यवस्थापनाचे मूळ आहे, जिथे औपचारिक नियोजन आणि अनौपचारिक सामाजिक करार एकत्र काम करतात.
प्रशासकीय आणि सामाजिक सहभागाची चौकट
वारीचे व्यवस्थापन हे केवळ दिंड्यांपुरते मर्यादित नसून, ते देवस्थान समित्या, शासन आणि नागरी समाज यांच्या एकत्रित सहभागातून उभे राहिलेले एक ‘सहभागी प्रशासना’चे (Participatory Governance) मॉडेल आहे. वाढती गर्दी आणि आधुनिक काळातील आव्हाने यांमुळे या सर्व घटकांची भूमिका अधिक महत्त्वाची ठरली आहे.
देवस्थान समित्यांची भूमिका
श्री संत ज्ञानेश्वर महाराज संस्थान कमिटी (आळंदी) आणि श्री संत तुकाराम महाराज संस्थान (देहू) या वारीच्या मुख्य आयोजक आणि व्यवस्थापक संस्था आहेत. त्यांच्या प्रमुख जबाबदाऱ्या खालीलप्रमाणे:
नियोजन आणि घोषणा: वारीचे संपूर्ण वेळापत्रक, ज्यात प्रस्थान, दररोजचे मार्ग, मुक्कामाची ठिकाणे आणि रिंगण सोहळ्याच्या तारखा यांचा समावेश असतो, ते काही महिने आधीच जाहीर करणे.
हे ही वाचा:
पाकिस्तानकडून अमेरिकेच्या हवाई हल्ल्यावर जोरदार टीका
सिंगापूरच्या पंतप्रधानांचा सीएमजीला विशेष मुलाखत
‘२१ तारखेला मोठा योगा केला, मॅरेथॉन योगा’
डीजीसीएचा एअर इंडियावर कारवाई आदेश
शासकीय यंत्रणांचे योगदान
वारीच्या वाढत्या व्याप्तीमुळे शासनाची भूमिका केवळ नियंत्रकाची न राहता, आता ‘सेवा पुरवठादारा’ची आणि ‘मुख्य व्यवस्थापका’ची झाली आहे. ‘मुख्यमंत्री वारकरी महामंडळ’: अलीकडेच, राज्य शासनाने वारकऱ्यांच्या कल्याणासाठी आणि वारीच्या व्यवस्थापनात सुसूत्रता आणण्यासाठी ५० कोटी रुपयांच्या प्रारंभिक निधीसह ‘मुख्यमंत्री वारकरी महामंडळा’ची स्थापना केली आहे. या महामंडळामार्फत वारकऱ्यांसाठी पेन्शन योजना, विमा संरक्षण आणि तीर्थक्षेत्रांच्या विकासासारखी कामे केली जाणार आहेत.
सुरक्षा आणि गर्दीचे नियोजन: वारीदरम्यान कोणताही अनुचित प्रकार घडू नये, यासाठी हजारो पोलीस कर्मचाऱ्यांचा फौजफाटा तैनात केला जातो. गर्दीचे अचूक मोजमाप आणि नियंत्रण करण्यासाठी आता ड्रोन आणि आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स (AI) सारख्या आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर केला जात आहे. ‘आरोग्याची वारी, पंढरीच्या दारी’: हा शासनाचा एक महत्त्वाकांक्षी उपक्रम आहे, ज्या अंतर्गत पालखी मार्गावर दर पाच किलोमीटरवर फिरते दवाखाने (आपला दवाखाना) उभारले जातात. याशिवाय, बाईक ॲम्बुलन्स, तज्ञ डॉक्टरांची पथके आणि महिलांसाठी विशेष ‘हिरकणी कक्ष’ यांसारख्या सुविधा पुरवल्या जातात. २०२३ च्या वारीत या उपक्रमांतर्गत ११ लाखांहून अधिक वारकऱ्यांची मोफत आरोग्य तपासणी करण्यात आली.
सेवा भाव: पालखी मार्गावरील गावांमधील स्थानिक रहिवासी, विविध सामाजिक आणि धार्मिक संस्था वारकऱ्यांसाठी अन्न, पाणी, चहा-नाश्ता, वैद्यकीय सेवा आणि निवाऱ्याची सोय करतात. ही ‘सेवा’ कोणत्याही मोबदल्याच्या अपेक्षेशिवाय केली जाते आणि ती वारीच्या आत्म्याचा एक भाग आहे.
‘निर्मल वारी’ आणि ‘हरित वारी’: वारीमुळे होणारे प्रदूषण आणि पर्यावरणाचा ऱ्हास रोखण्यासाठी अनेक स्वयंसेवी संस्थांनी निर्मल वारी आणि ‘हरित वारी’ यांसारखे उपक्रम सुरू केले आहेत. या अंतर्गत प्लास्टिक आणि थर्माकोलच्या वापरास प्रतिबंध करणे, नैसर्गिक पत्रावळींचा वापर करण्यास प्रोत्साहन देणे आणि घनकचरा व्यवस्थापनासाठी जनजागृती केली जाते. वारीचे व्यवस्थापन हे ‘विकेंद्रित सुव्यवस्थे’चे (Decentralised Order) उत्कृष्ट उदाहरण आहे.
प्रमुख आव्हाने
वारीच्या यशस्वी व्यवस्थापनासमोर आज अनेक गंभीर आव्हाने उभी आहेत:
पर्यावरणीय ताण: लाखो लोकांच्या उपस्थितीमुळे चंद्रभागा आणि इंद्रायणी यांसारख्या नद्यांचे मोठ्या प्रमाणावर प्रदूषण होते. घनकचरा व्यवस्थापनाचा अभाव आणि अपुऱ्या स्वच्छतागृहांमुळे सार्वजनिक आरोग्याचा प्रश्न गंभीर बनतो.
वाढती गर्दी आणि पायाभूत सुविधांवरील ताण: दरवर्षी वाढणाऱ्या वारकऱ्यांच्या संख्येमुळे पाणी, स्वच्छतागृहे, निवास आणि आरोग्य सुविधांवर प्रचंड ताण येतो. या सुविधा मागणीच्या तुलनेत अत्यंत अपुऱ्या आहेत.
परंपरा आणि आधुनिकतेतील संघर्ष: पालखी मार्गांचे रुंदीकरण आणि विकासाच्या इतर कामांमुळे अनेक पारंपरिक मुक्कामाच्या जागा आणि पायवाटा नष्ट होत आहेत. यामुळे दिंड्यांच्या सोयी-गैरसोयीचा प्रश्न निर्माण झाला असून, भविष्यात यावरून संघर्ष निर्माण होण्याची शक्यता आहे.
