प्रतिवर्षी ३१ ऑक्टोबरला साजरा होणारा राष्ट्रीय एकता दिन हा भारताच्या “लोहपुरुष” सरदार वल्लभभाई पटेल यांच्या जन्मदिनाचे स्मरण करण्यासाठी साजरा केला जातो. या दिवशी त्यांच्या महान कार्याची आणि राष्ट्रनिर्मितीतल्या त्यांच्या विलक्षण योगदानाची आठवण केली जाते. स्वतंत्र भारताच्या निर्णायक टप्प्यावर त्यांनी दाखवलेली दूरदृष्टी हीच आज आपल्या राष्ट्रीय एकतेचा पाया आहे. दुर्दैवाने आज देशाला स्वातंत्र्य मिळून ७५ वर्षे लोटल्यावर काही समाजकंटक देशात फूट पाडण्याचा, देशाची एकता भंग करता येईल याचा प्रयत्न करत आहेत. मात्र अशावेळी सरदार पटेलांनी केलेल्या एकतेच्या कार्याचे स्मरणही जनतेला आहे. त्यामुळे भारताच्या एकजुटीला चूड लावण्याचे प्रयत्न हाणून पाडले जात आहेत.
भारताचे पहिले उपपंतप्रधान आणि गृहमंत्री म्हणून सरदार पटेल यांनी ५६० पेक्षा अधिक संस्थानांचे विलिनीकरण करून एकसंघ भारत निर्माण केला. ही अभूतपूर्व ऐतिहासिक कामगिरी होती. त्यांच्या मुत्सद्दीपणामुळे आणि दृढनिश्चयामुळे आजचा भारत भौगोलिकदृष्ट्या एकसंध झाला.
भारत सरकारने त्यांच्या १५०व्या जयंतीनिमित्त देशभर विशेष कार्यक्रम आयोजित करण्याचा निर्णय घेतला आहे. “एक भारत, श्रेष्ठ भारत” हा त्यांचा संदेश आजच्या विविधतेने नटलेल्या भारतातही तितकाच सुसंगत आहे. गुजरातमधील केवडिया येथे उभारलेला जगातील सर्वात उंच पुतळा — “स्टॅच्यू ऑफ युनिटी” त्यांच्या चिरंतन प्रभावाचे प्रतीक आहे.
नडियाद (गुजरात) येथे ३१ ऑक्टोबर १८७५ रोजी एका शेतकरी कुटुंबात जन्मलेले वल्लभभाई पटेल भारताचे लोहपुरुष बनले. नडियाद, पेटलाड आणि बोरसद येथील शिक्षणाने त्यांचा संयमी आणि कणखर स्वभाव घडवला. वयाच्या २२ व्या वर्षी त्यांनी शिक्षण पूर्ण करून वकिली सुरू केली आणि चिकाटीने बचत करून इंग्लंडला गेले. मिडल टेंपल येथे त्यांनी कायद्याचे शिक्षण तीन वर्षांच्या ऐवजी दोन वर्षांत पूर्ण केले आणि रोमन लॉ मध्ये पारितोषिकही जिंकले.
१९१३ मध्ये भारतात परतल्यावर त्यांनी अहमदाबादमध्ये यशस्वी वकिली केली. १९१७ मध्ये गोध्रा येथे झालेल्या गुजरात राजकीय परिषदेत महात्मा गांधींची भेट त्यांचं जीवन पालटणारी ठरली. त्यांनी पाश्चात्य पोशाख सोडून भारतीय खादी परिधान केली आणि जनतेच्या संघर्षात स्वतःला झोकून दिलं.
१९१८ मधील खेड़ा सत्याग्रहात त्यांनी शेतकऱ्यांचे नेतृत्व केले, तर १९२८ मधील बारडोली सत्याग्रहाने त्यांना “सरदार” ही उपाधी मिळवून दिली. यामुळे ते भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याचे अग्रणी नेते म्हणून प्रसिद्ध झाले आणि पुढे राष्ट्रीय एकत्रीकरणाच्या भूमिकेसाठी पायाभरणी झाली.
एकसंघ भारत घडविण्यातील सरदार पटेलांची भूमिका
स्वातंत्र्यानंतर १९४७ मध्ये देशाचे पहिले उपपंतप्रधान आणि गृहमंत्री म्हणून पटेल यांच्यासमोर सर्वात मोठे आव्हान होते, संस्थानांच्या विलिनीकरणाचे. त्यांच्या मुत्सद्दीपणामुळे ५६५ पेक्षा अधिक संस्थाने भारतीय संघराज्यांत सामील झाली, ज्यामुळे सरदार पटेलांना “भारताचे लोहपुरुष” असे म्हटले जाऊ लागले.
काही संस्थानांसाठी त्यांनी लाभदायी अटी दिल्या, जसे की प्रिव्ही पर्स आणि सुरक्षा हमी. परंतु ज्या ठिकाणी राजनैतिक संवाद निष्फळ ठरला — जसे की जूनागढ आणि हैदराबाद — तिथे त्यांनी सैनिकी कारवाई करण्यासही मागेपुढे पाहिले नाही. जूनागढचा नवाब पाकिस्तानात विलिनीकरण करू इच्छित होता, पण पटेल यांच्या तातडीच्या निर्णयामुळे ते भारतात समाविष्ट झाले. हैदराबादच्या निजामलाही ऑपरेशन पोलो (१९४८) नंतर भारतात सामील होण्याशिवाय पर्याय राहिला नाही.
सरदार पटेलांचे कार्य केवळ भूभागापुरते मर्यादित नव्हते. त्यांनी पंजाब आणि दिल्लीतील निर्वासितांचे पुनर्वसन केले सरदार पटेलांनी ऑल इंडिया सर्व्हिसेस प्रणालीची स्थापना केली. त्यातून भारतातील पहिले आयएएस, आयपीएस अधिकारी घडले. या सेवा देशाच्या प्रगतीत महत्त्वाची भूमिका बजावतील ही त्यांची त्यामागील धारणा होती. त्यासाठी या प्रणालीला त्यांनी भारताची पोलादी चौकट अशी ओळख करून दिली. त्यामुळे त्यांना भारतीय नागरी सेवांचे आश्रयदाते अशी ओळख मिळाली. यामुळेच जेव्हा सरदार पटेलांचे देहावसान झाले तेव्हा देशभरातील ४०० प्रशासकीय अधिकारी हे अंत्यदर्शनासाठी, सरदारांना मानवंदना देण्यासाठी गोळा झाले होते.
राष्ट्रीय एकता दिनी, सरदार वल्लभभाई पटेल यांच्या १५० व्या जयंतीच्या निमित्ताने, आपण स्वतःला विचारले पाहिजे की, एवढ्या विशाल सांस्कृतिक विविधतेचे हे चित्र विस्कटून न जाता एकत्र कसे काय टिकते?
तर त्याचे कारण आहे, सरदार पटेल यांची एकतेची संकल्पना जी केवळ भूभागापुरती मर्यादित नव्हती; ती सामाजिक आणि भावनिकही होती. त्यांचा विश्वास होता की “भारताची ताकद तिच्या विविधतेत आहे.” पटेल यांच्या दृष्टीने एकता म्हणजे समानता नव्हे, तर सुसंवाद. या एकतेत महिलांचे योगदान मोलाचे आहेच पण भारतातील विविध सुरक्षा दलांचेही.
सरदार पटेलांनी दिलेला एकतेचा संदेश आजही प्रत्येक भारतीय स्मरणात ठेवतो. भलेही देशात कला, संस्कृती, भाषा, वेशभूषा याबाबतीत विविधता असेल तरीही आपण या देशाची लेकरे आहोत, हे भान प्रत्येकजण बाळगतो. त्याचे श्रेय सरदार पटेलांच्या दूरदृष्टीला द्यायला हवे.
हे ही वाचा:
खोकला किंवा दम्यावर काय आहे रामबाण ?
मोहनलाल यांची कन्या ‘थुडक्कम’ चित्रपटातून करणार पदार्पण
साउथ आफ्रिकेची कप्प झाली ‘विकेट क्वीन’!
विविधतेतील एकता : राष्ट्रनिर्मितीचा आधारस्तंभ
भारताची एकता ही केवळ कायद्याने लादलेली नाही; ती आपल्या दैनंदिन जीवनाचा भाग आहे. सणांमध्ये, कलाप्रकारांमध्ये, संगीतामध्ये आणि सामायिक परंपरांमध्ये ती जाणवत राहते.
काश्मीरपासून कन्याकुमारीपर्यंत भारतात शेकडो भाषा, डझनभर धर्म आणि असंख्य सांस्कृतिक परंपरा आहेत. सण, विधी आणि कलात्मक अभिव्यक्ती या समुदायांना जोडतात. परस्पर समज, आदर आणि सहअस्तित्व वाढवतात. या माध्यमातून नागरिकांना स्वतःची वेगळी ओळख जपत सामूहिक ओळखही साजरी करता येते. प्रादेशिक मेळे, लोककला आणि पारंपरिक सण लोकांना एकत्र आणतात आणि भौगोलिक, जातीय किंवा धार्मिक भेद ओलांडून आपलेपणाची भावना रुजवतात. भारताची ही ऐतिहासिक परंपरा ही आपली ओळख आहे.
परंपरेच्या जपणुकीत महिलांची भूमिका
संस्कृतीच्या प्रसारात, समाजबंध दृढ करण्यात आणि सामाजिक जीवनाचे आयोजन करण्यात महिलांची भूमिका मध्यवर्ती आहे. त्यांच्या सहभागामुळे परंपरा जपल्या जातात आणि एकता दैनंदिन आचारात दृढ होते. स्थानिक गोष्टी सांगणे, लोककला सादर करणे, सणांची तयारी करणे किंवा सामुदायिक उपक्रमांचे आयोजन करणे — या सर्वांतून महिला सामाजिक सलोखा आणि सांस्कृतिक सातत्य टिकवतात. त्या एकत्रीकरणाच्या प्रक्रियेतील शांत पण सबळ आधारस्तंभ आहेत.
भारताची ही एकता टिकविण्यात महिला खूप महत्त्वाची भूमिका बजावतात. त्या स्वयं-सहायता गट चालवतात, ग्रामपंचायतींचे नेतृत्व करतात, लोकपरंपरा जपतात. त्यांच्या या प्रयत्नांमुळे समाजातील ऐक्य दृढ होते. राजस्थानच्या सामाजिक कार्यकर्त्या रूमादेवी म्हणतात, “महिला आपल्या नागरी जीवनाचा नैतिक कणा आहेत. त्या कुटुंबे एकत्र ठेवतात आणि त्यामुळे समाजही तुटत नाही.” त्यांचे कार्य म्हणजे भारताच्या एकतेची रचना, जी सरदार पटेल यांनी राजकीय एकत्रीकरणाद्वारे साध्य केली.
कला आणि संगीत – राष्ट्रनिर्मितीची साधने
शास्त्रीय नृत्य, लोकसंगीत, नाट्यकला आणि चित्रकला या केवळ कलात्मक अभिव्यक्ती नाहीत — त्या विविध प्रदेशांतील नागरिकांना एकत्र बांधतात आणि राष्ट्रीय चेतना निर्माण करतात. ‘एकता दिना’च्या कार्यक्रमांत विविध सांस्कृतिक परंपरांच्या कलाप्रदर्शनांचा समावेश असतो, ज्यातून दिसून येते की विविधता ही राष्ट्रीय ओळख अधिक समृद्ध करते. सांस्कृतिक महोत्सव, शालेय स्पर्धा आणि स्थानिक प्रदर्शनं परस्पर संवाद, कौतुक आणि आदर वाढवतात, आणि नागरिकांना आठवण करून देतात की भिन्नता ही विभाजन नव्हे, तर बळकटी आहे.
दिवाळीपासून ईदपर्यंत, पोंगलपासून बैसाखीपर्यंत — सण हे आनंद, ऐक्य आणि सामाजिक जबाबदारीचे सामूहिक क्षण असतात. या सणांमधून सहिष्णुता, सहकार्य आणि बांधिलकीच्या मूल्यांची रुजवात होते. एकत्र साजरे होणारे विधी आणि सामूहिक कार्यक्रम सांस्कृतिक विविधतेला जिवंत बंधनात रूपांतरित करतात, जे समाजाला बळकटी देतात, नागरिकत्वाची भावना दृढ करतात.
एकतेचे रक्षक
हिमालयाच्या उंच शिखरांपासून मध्य भारतातील दाट जंगलांपर्यंत, गजबजलेल्या शहरी केंद्रांपासून ते दूरवरच्या सीमावर्ती गावांपर्यंत — केंद्रीय सशस्त्र पोलीस दल (CAPFs) अत्यंत संयमाने पण सावधपणे कार्य करतात, जेणेकरून भारताची एकता टिकून राहील. ‘राष्ट्रीय एकता दिना’च्या निमित्ताने, राष्ट्रनिर्मितीत त्यांच्या योगदानाकडे लक्ष देणे आवश्यक आहे, कारण सीएपीएफ त्या शांती, सुरक्षा आणि ऐक्याच्या चिरंतन तत्त्वांचे मूर्त रूप आहेत, ज्यांची कल्पना सरदार वल्लभभाई पटेल यांनी स्वतंत्र भारतासाठी केली होती.
संस्कृतीतील विविधतेतून फुलणारी एकता टिकण्यासाठी स्थैर्य आवश्यक असते. येथे भारताचे पोलीस आणि केंद्रीय सशस्त्र पोलीस दल (CAPFs) निर्णायक भूमिका बजावतात. सीमांवर पहारा देणारे सीमा सुरक्षा दल असो किंवा अंतर्गत शांती राखणारे केंद्रीय राखीव दल असो, तेच देशाच्या शांततेचे प्रमुख आधारस्तंभ आहेत.
राष्ट्रीय एकता दिनी केंद्रीय सशस्त्र पोलिस दलांच्या तुकड्यांची परेड ही केवळ औपचारिकता नसते, ती त्या रक्षकांना दिलेली सामूहिक आदरांजली असते, ज्यांच्यामुळे भारताची एकता अव्याहत टिकून राहते.
शिस्त व एकात्मतेचा वारसा
स्वातंत्र्यानंतर भारतासमोर सुमारे ५६० संस्थानांचे एकत्रीकरण करण्याचे प्रचंड आव्हान होते — एक असे राष्ट्र, जे शतकानुशतके जमींदारी कारभार, वसाहती धोरणे आणि स्थानिक संघर्षांमुळे तुकड्यात विभागले गेले होते. सरदार पटेल यांनी या एकतेचे राजकीय व संस्थात्मक अधिष्ठान तयार केले, पण या विचारांची प्रत्यक्ष अंमलबजावणी सुरक्षा दलांनी, आणि पुढे सीएपीएफने केली. कायदा व सुव्यवस्था राखणे, प्रशासनाला पाठबळ देणे आणि कोणताही भाग राष्ट्रीय एकतेच्या साखळीत कमजोर दुवा ठरू न देणे, ही जबाबदारी सीएपीएफने खांद्यावर घेऊन सक्षमपणे वाटचाल करत आहेत.
BSF, CRPF, ITBP, CISF, असम रायफल्स, NSG आणि SSB यांसारखी CAPFs दलं केवळ सुरक्षा पुरवणारी नसून राष्ट्रनिर्मितीची भागीदार आहेत. अंतर्गत सुरक्षा, आपत्ती व्यवस्थापन, सीमासुरक्षा आणि दहशतवादविरोधी कारवाया अशा अनेकविध जबाबदाऱ्या या सशस्त्र दलांकडून निभावल्या जातात. संवेदनशील प्रदेशात शांतता राखून ते शासन, आर्थिक क्रियाशीलता आणि सामाजिक सलोखा यांना पोषक वातावरण तयार करतात. ते केवळ रक्षणकर्ते नसून समाजसेवक देखील आहेत — आरोग्य मोहीम, लसीकरण कार्यक्रम आणि ग्रामविकास उपक्रमांत सक्रिय सहभाग घेतात, आणि ज्या समाजाचे ते रक्षण करतात त्याच समाजाचा अविभाज्य भाग बनतात.
CAPFs ची राष्ट्रीय ओळख
कार्यात्मक भूमिकेपलीकडे, CAPFs राष्ट्रीय संस्कृतीच्या निर्मितीतही मोलाचा वाटा उचलतात. राष्ट्रीय सण, परेड, ‘एकता प्रतिज्ञा’ कार्यक्रम आणि समाजसंवाद उपक्रमांतून ते नागरिकत्वाची भावना आणि सर्वसमावेशकतेचा संदेश पोहोचवतात. दुर्गम भागांमध्ये तेच नागरिक आणि प्रशासन यांच्यात विश्वासाचा दुवा बनतात. या दृष्टीने CAPFs केवळ कायद्याचे रक्षक नसून राष्ट्रीय भावना आणि एकात्मतेचे संरक्षक आहेत.
राष्ट्रीय एकता दिन हा केवळ औपचारिक कार्यक्रम नाही, तो पटेल यांच्या एकता, अखंडता आणि राष्ट्रनिष्ठा या आदर्शांची आठवण आहे.“रन फॉर युनिटी” सारख्या उपक्रमांतून आजही त्यांचे कार्य चिरंतन आहे. “रन फॉर युनिटी” हा या उत्सवाचा केंद्रबिंदू आहे — देशभरातील लोक ३ ते १० किलोमीटरपर्यंत धाव घेत भारताच्या ऐक्याचे प्रतीक बनतात.
२०१९ मध्ये सरकारने “सरदार पटेल राष्ट्रीय एकता पुरस्कार” सुरू केला — राष्ट्रीय एकतेसाठी उल्लेखनीय योगदान देणाऱ्यांना राष्ट्रपतींकडून हा सर्वोच्च नागरी सन्मान दिला जातो.
२०२४ ते २०२६ दरम्यान होणाऱ्या त्यांच्या १५०व्या जयंतीच्या विशेष कार्यक्रमांमध्ये “Sardar@150 Unity March” ही १५२ कि.मी.ची यात्रा त्यांच्या जन्मस्थळ करमसदपासून स्टॅच्यू ऑफ युनिटी (केवडिया)पर्यंत आयोजित केली जाणार आहे. एनएसएस, एनसीसी आणि माय भारत या युवक मंचांद्वारे युवा पिढी त्यात सहभागी होईल, आणि “एक भारत, श्रेष्ठ भारत” या पटेल यांच्या संकल्पनेला नवचैतन्य मिळेल.
