आद्य क्रांतीवीर वासुदेव बळवंत फडके: स्वातंत्र्याची पहिली जाज्ज्वल्य ज्योत

ऍड. राज सराफ

आज भारतात आद्य क्रांतीवीर वासुदेव बळवंत फडके यांची जयंती साजरी होत आहे. इतिहास फक्त पुस्तकात जिवंत राहत नाही, तो रक्तातही वाहत राहतो. माझ्यासाठी फडके हे फक्त एखाद्या स्मारकावर कोरलेले नाव नाहीत, तर ते कर्तव्य, दूरदृष्टी आणि निडर निश्चय यांचे जिवंत उदाहरण आहेत. त्यांनी सरकारी कारकून म्हणून काम केले आणि त्या स्थितीतून भारताच्या सशस्त्र स्वातंत्र्य चळवळीचे जनक बनले. हा प्रवास संतापातून झाला नाही, तर स्पष्ट उद्देशामुळे झाला. त्या उद्देशाने आजही आपल्या राष्ट्राच्या नैतिक दिशेला दिशा दिली आहे. काळाच्या पुढे जाऊन विचार करणारा नेता म्हणून वासुदेव बळवंत फडके यांच्याकडे पाहावे लागते.

४ नोव्हेंबर १८४५ रोजी रायगड जिल्ह्यातील शिरढोण येथे वासुदेव बळवंत फडके यांचा जन्म झाला. बालपणापासून त्यांना स्वराज्याच्या कथा आणि मराठ्यांच्या पराक्रमाची आठवण देणाऱ्या गोष्टी ऐकायला मिळाल्या. त्यांनी ब्रिटिश प्रशासनात नोकरी केली, त्यामुळे त्यांना त्या व्यवस्थेची शिस्त, तिची गती आणि तिचा अन्याय दोन्ही जवळून पाहायला मिळाले. लोकसभा सचिवालयाच्या माहितीत त्यांचे वर्णन असे केले आहे की, ते विश्वासू कारकून होते, परंतु पुढे त्यांनी सोयीसाठीचा आराम सोडून सत्यासाठीचा संघर्ष स्वीकारला. एकदा ब्रिटिश अधिकाऱ्यांनी त्यांना मरणासन्न आईला भेटण्याची रजा दिली नाही. ही त्यांच्यासाठी कलाटणी देणारी घटना ठरली. वैयक्तिक वेदना राजकीय जाणिवेत बदलली आणि त्यांच्या मनात निश्चय पक्का झाला. त्यांनी वस्तुस्थिती ओळखली की, ब्रिटिश साम्राज्य सुधारण्याच्या पलिकडे आहे, किंबहुना, सतत शोषण करणारी यंत्रणा आहे. त्या क्षणापासून त्यांनी ठरवले की स्वातंत्र्य मागून मिळणार नाही, ते परत मिळवावे लागेल.

क्रांतिकारी विचारांची घडण

फडक्यांची राजकीय जाणीव पुण्यातील वैचारिक वातावरणात आकारास आली. न्यायमूर्ती महादेव गोविंद रानडे यांच्या व्याख्यानांतून त्यांनी संपत्तीच्या बाहेर जाण्याची आणि देशाच्या संसाधनांची कशी नासाडी होते हे समजून घेतले. रानडे यांनी घटनात्मक सुधारणा सुचवल्या होत्या, पण फडक्यांना असे वाटत होते की सशस्त्र संघर्षाची गरज आहे. त्यांच्या मते जेव्हा एखादी व्यवस्था प्रजेच्या यातनेवर आधारलेली असते तेव्हा फक्त विनंती, पत्र आणि शांततेचे आवाहन अत्याचारालाच बळ देतात. १८७६ ते १८७७ या काळातील भयानक दुष्काळाने हे मत अधिक घट्ट झाले. शेतकरी उपाशी राहत होते, अनेक कुटुंबे उद्ध्वस्त होत होती आणि त्याच वेळी काही अधिकारी मेजवान्या करत होते. त्यामुळे फडक्यांनी ठरवले की स्वराज्य ही फक्त इच्छा नाही, तर नैतिक सक्ती आहे आणि समाजासाठी आवश्यक आहे.

त्यांच्या विचारांत संतुलन होते. ते अराजकवादी नव्हते. त्यांच्या संघर्षाला स्पष्ट नैतिक नियम होते. महिलांवर आणि मुलांवर हिंसा नाही. लोभापायी लूट नाही. प्रत्येक कृतीत संयम आणि जबाबदारी. त्यांच्या या आचरणात छत्रपती शिवाजी महाराजांची आदर्श भूमिका दिसते. युद्धात शिस्त, विजयात संयम, स्त्रियांचा सन्मान आणि न्यायी राज्यकारभार या मूल्यांनी फडक्यांच्या मार्गाला आकार दिला. त्यामुळे त्याकाळातील अनेकांनी आणि नंतरच्या इतिहासकारांनी त्यांना आधुनिक शिवाजी असेही म्हटले. ते आर्थिक स्वावलंबनाचे विचार स्पष्ट शब्दांत मांडणारे पहिल्यांपैकी होते. स्वदेशी हा शब्द घोषवाक्य बनण्याच्या आधीच त्यांनी भारतीय तरुणांनी उद्योग उभे करावेत असे सांगितले, जेणेकरून आपल्या स्वातंत्र्याचा आधार परकीय मालावर राहणार नाही. शिक्षित समाजाने त्यांच्या आवाहनाला पुरेशी दाद दिली नाही तेव्हा त्यांनी समाजातील वंचित आणि दुर्लक्षित घटकांवर विश्वास ठेवला. रामोशी, कोळी, भील, धनगर अशा समाजातील लोकांना एकत्र करून त्यांनी सुमारे तीनशे जणांचे शिस्तबद्ध दल तयार केले. या दलाने सरकारी खजिने आणि सावकारांच्या खात्यांवर छापे घालून पैसा जप्त केला आणि त्याच पैशातून दुष्काळग्रस्त शेतकऱ्यांना अन्न दिले तसेच स्वातंत्र्य चळवळीला आधार दिला.

ब्रिटिश नोंदी दाखवतात की ते फडक्यांना किती गंभीरपणे घेत होते. १८७९ साली त्यांच्या डोक्यावर चार हजार रुपयांचे बक्षीस ठेवले गेले. त्या काळासाठी ही विलक्षण मोठी रक्कम मानली जायची. त्याला उत्तर देताना फडक्यांनीही मोठी धैर्याची कृती केली. ज्याने त्यांच्यावर बक्षीस ठेवले त्या अधिकाऱ्याच्याच विरोधात त्यांनी उलट बक्षिसाची घोषणा केली. हा मनोवैज्ञानिक प्रतिकार होता. त्यांनी दाखवले की ते शिकार नाहीत, तर नैतिक युद्ध लढणारे सेनापती आहेत. हा संदेश ब्रिटिशांना इशारा देणारा होता की दडपशाहीला ते सन्मानाने उत्तर देतील. तरीही जुलै महिन्यात त्यांना अटक करण्यात आली आणि पुण्यात खटला चालवण्यात आला. अंदमानला न पाठवता त्यांना अदन येथे शिक्षा देण्यात आली कारण भारतीय कैद्यांमध्ये त्यांचा प्रभाव वाढेल याची भीती प्रशासनाला होती. कैदेतही ते खचले नाहीत. त्यांनी पळून जाण्याचा प्रयत्न केला, पुन्हा पकडले गेले आणि शेवटी १८८३ साली उपोषण करून प्राण अर्पण केले. ते फक्त सदतीस वर्षांचे होते. शरीर नष्ट झाले, पण विचारांचा प्रसार झाला.

हे ही वाचा:

मलेशियाच्या समुद्र किनाऱ्यावर राहुल गांधी तृप्त झाले नव्हते म्हणून …

भारताची मोठी तांत्रिक झेप ठरली ऐतिहासिक

“भारतीय राजकारणात घराणेशाहीची जागा गुणवत्तेने घेण्याची वेळ आलीये!”

…त्यांना हिंदू-मराठी दुबार मतदार दिसतात, मुस्लिम नाहीत!

विचारांचा प्रभाव आणि वारसा

एका खऱ्या विचाराची ताकद साम्राज्यांपेक्षा जास्त टिकते. फडक्यांच्या धैर्याने आणि भूमिकेने पुढील क्रांतिकारकांची पूर्ण पिढी तयार केली. १८९७ मध्ये प्लेग आयुक्त डब्ल्यू सी रँड यांच्यावर गोळीबार करणाऱ्या चापेकर बंधूंनी त्यांना आपले आध्यात्मिक मार्गदर्शक मानले. वासुदेव बळवंत फडके यांच्या निधनाच्याच वर्षी जन्मलेले विनायक दामोदर सावरकर यांनी त्यांना संघटित सशस्त्र लढ्याचे अग्रदूत मान्य केले. बाळ गंगाधर टिळक यांनी लहुजी वस्ताद साळवे यांच्या व्यायामशाळेत केलेल्या प्रशिक्षणातून संघटनशक्तीचा आदर्श घेतला आणि फडक्यांकडून प्रेरणा घेतली. ब्रिटिश सत्तेने फडक्यांच्या उठावाला दिलेले उत्तरही पुढील भारतीय राजकारणाच्या प्रवाहाला बदलून गेले. अनेक इतिहासकारांच्या मते अ‍ॅलन ऑक्टेव्हियन ह्यूम यांनी १८८५ मध्ये भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसची स्थापना एक सुरक्षित मार्ग म्हणून घडवली, जेणेकरून उच्चशिक्षित भारतीयांची नाराजी हिंसक उठावात बदलू नये आणि त्यांना मत मांडण्याचा घटनात्मक मार्ग मिळावा. ह्या मताचा अर्थ ब्रिटिशांचे गौरवीकरण नाही. याचा अर्थ असा की, फडक्यांच्या उठावाने ब्रिटिश सत्तेला खोलवर धक्का बसला आणि त्यांनी शिक्षित भारतीयांसाठी शांतीचा राजकीय मार्ग खुला ठेवण्याचा प्रयत्न केला. त्या अर्थाने क्रांतीने संवादाच्या पहिल्या संस्थेला अप्रत्यक्ष जन्म दिला.

फडक्यांचे जीवन तत्त्वज्ञान

फडक्यांच्या आयुष्यातून एक शाश्वत सत्य स्पष्ट होते की इतिहास बदलतो तो काम करणाऱ्यांमुळे. वाट पाहणाऱ्यांमुळे नाही. त्यांचे बोधवाक्य होते जर मी नाही तर कोण? अन्याय दिसला की परवानगीची वाट न पाहता त्यांनी कृती केली. मला वाटते की, आजच्या भारतात जबाबदार नागरिकत्वाचा अर्थ हाच आहे. प्रत्येक काळात सेवा करण्याचे रूप बदलते. त्यांच्या काळात उठाव आणि संघर्ष आवश्यक होते. आपल्या काळात समाजाला योगदान देणे आवश्यक आहे. आपण स्वतःला असा प्रश्न विचारायला हवा की, जर मी नाही तर माझा परिसर मजबूत कोण करणार, पर्यावरण स्वच्छ कोण ठेवणार, आपल्या परिसरातील युवकांना मार्गदर्शन कोण करणार, आपल्या संविधानाचे रक्षण कोण करणार. असा प्रश्न आपल्याला प्रेक्षकापासून नागरिक बनवतो. अभिमानाला कृतीत बदलतो.

आजच्या भारतासाठी त्यांचा संदेश

आजचा भारत स्वतंत्र आहे, डिजिटल आहे, वेगाने प्रगती करतो आहे, तरीही असमानतेची काही सावली टिकलेली आहे. अशा काळात फडक्यांची विचारसरणी आपल्याला दिशा दाखवते. खरा राष्ट्रप्रेम मनात करुणा असताना जन्मतो. कोणतीही व्यवस्था दया आणि संवेदना विसरली तर ती जास्त काळ टिकत नाही. प्रत्येक पिढीने अन्यायाविरुद्ध शिस्तबद्ध आणि जबाबदार पद्धतीने भूमिका घ्यायला हवी. ते एकत्रीकरणाचा संदेश देतात, विभाजनाचा नाही. ते स्वतः ब्राह्मण असले तरी त्यांनी दलित गुरु लहुजी वस्ताद साळवे यांच्याकडून शिकले आणि विविध समाजघटकांतील लोकांना एकत्र केले. त्यांनी ऐक्याला जिवंत ठेवले. त्यांचा धडा असा आहे की आज उठाव करणे नव्हे, तर जबाबदारी घेत विकास घडवणे आवश्यक आहे. भारत आज उपग्रह बनवतो, महामार्ग उभारतो, डिजिटल शासनव्यवस्था तयार करतो. त्यामुळे पुढची क्रांती प्रामाणिकपणाची आणि नवकल्पनांची असावी. त्यांनी दाखवले की स्वातंत्र्य हा पहिला प्रकरण आहे. राष्ट्रनिर्मिती हे पुढचे प्रकरण आहे. त्यांनी प्रत्यक्षात आणलेली आत्मनिर्भरतेची संकल्पना म्हणजे अर्थव्यवस्थेत स्वावलंबन, संरक्षणात सामर्थ्य आणि मनोबलात दृढता.

माझ्यासाठी तर हे अधिक जवळचे आहे कारण त्यांच्या रक्ताचा वारसा माझ्या शिरांतून वाहतो. त्यामुळे त्यांना मान देण्याचा सर्वोत्तम मार्ग म्हणजे आजच्या भारताच्या विकासकथेत सहभागी होणे. कायद्याच्या मार्गाने, सार्वजनिक सेवेद्वारे आणि नागरिक म्हणून आपली जबाबदारी पार पाडून हे करता येते. हे केवळ स्मृतीला वंदन नाही, तर मुक्त भारतात त्यांच्या मिशनची पुढील पायरी आहे.

संसद भवनात २००४ साली त्यांचा चित्रफलक बसवण्यात आला. हे त्या आदरणीय स्थानाचे अधिकृत मान्यतेचे प्रतीक आहे आणि इतिहासाने आधीच मान्य केलेले सत्य सांगते की, वासुदेव बळवंत फडके हे पूर्ण स्वातंत्र्याची मागणी करणारे आधुनिक भारतातील पहिले व्यक्ती होते. पुण्यात संगम पुलाजवळ त्यांच्या स्मारकात त्यांना ठेवलेली भूमिगत खोली आजही पाहता येते. त्या ठिकाणी उभे राहिलो की भूतकाळाचा भार वाटत नाही, तर कर्तव्याचा आवाज ऐकू येतो. या परंपरेचा वंशज म्हणून मी त्यांच्या कथेला केवळ आठवण म्हणून पाहत नाही. मी तिला एक मापदंड मानतो. त्यांनी गुलामीच्या काळातही स्वातंत्र्याची कल्पना धाडसाने केली. आपण स्वतंत्र भारतात प्रामाणिकता, ऐक्य आणि उत्कृष्टता यांची स्वप्ने नक्कीच प्रत्यक्षात आणू शकतो.

प्रत्येक पिढीसमोर वासुदेव बळवंत फडके यांच्याप्रमाणे एक क्षण येतो. त्याचा धैर्याने सामना करावा लागतो. त्यांच्या आयुष्यात तो क्षण होता, आईला भेटण्याची रजा नाकारली जाणे. आपल्या काळातील तो क्षण म्हणजे राष्ट्रीय आव्हानांसमोर उदासीन न राहता जबाबदारीने उभे राहणे. त्यांचे बोधवाक्य अगदी सोपे आहे. जर आपण नाही तर कोण. जर आत्ता नाही तर कधी. आज त्यांच्या जयंतीनिमित्त मी आद्य क्रांतीवीर वासुदेव बळवंत फडके यांना वंदन करतो आणि कायदा, सुशासन आणि युवक सेवेच्या माध्यमातून त्यांच्या जाज्ज्वल्य ज्योतीला पुढे नेण्याची प्रतिज्ञा करतो. त्यांनी बेड्यांत असतानाही मुक्त भारताचे स्वप्न पाहिले. आपण स्वातंत्र्यात राहून शक्तिशाली, सक्षम आणि सर्जनशील भारत घडवू शकतो. संघर्षाऐवजी सर्जनातून ही ज्योत उजळू शकते.

(लेखक वासुदेव बळवंत फडके यांचे वंशज असून ज्योती फडके यांचे सुपुत्र आहेत)